Open letter to Dr.Vumson by Khen Za Sian

From
Rev. Dr. Khen Za Sian
Camp: Aizawl
Nov. 17, 2004

To
Dear Dr. Vum Son
Zahtakna lianpi tawh kong hopih hi. Pasian huhna tawh dam dingin kong lamen hi, kei zong Pasian huhna tawh dam ing.

Kong theih cilna pen Tahan sangah tan 2 or 3 ka hih hun lai, mangkang (German) numei khat tawh kitengin nong ciahpih a, na zi en dingin sangkah loh hun sungin na inn uah hong paiin ka lawmte tawh na zi pen a kimuh theihna tuamtuam pan in ka en sim uh hi. Tun ta bang zah neita na hi uh hiam?


Tua khit banah kong theih kikna pen Aizawl pan in Sept, 1985 kum a, laibu tuamtuam bu 119 na simna pan leh na phawkkhak thute laibu in nong gelhkhiat “ZO HISTORY” tungtawnin kong thei kik hi. Tua na laibu pen lim takin 5 vei bang ka na sim khin hi. Mai kituahin thu i genkhop loh hangin na laibu gelh ka sim tungtawnin (Reflection) kong kikuppihnop leh kei muhzia pawl khat zong kong theihsaknop om ahih manin lim takin nong ngaihsut sakna dingin zahtakna lianpi tawh kong thuum hi.

Ka thumuh pawl khat theih sakna: Col. Khen Za Mung’ laigelh na sim kha nai hiam? Tua pen “Least We Forget” a cihna sungah tangthu mantak na gelh hi ci-in ka ciamteh hi. Tua thu in “Sukte Indepence Army” cih pen Dr. Vum Kho Hau in a nung ciangin “Sihzang Independence Army” in na khek hi, cih thu ahi hi. 1999 kum Khuado hunin Yangon-ah ka om a, tua munah zong Dr. Vum Kho Hau in “Pinlong Agreement-ah letmat ka thuh hi” cih a gen hangin, Tedim Sangpi Golden Jubilee laibupi sungah, Pinlong Agreement Laidalpi kisuaksak a, tua munah Dr. Vum Kho Hau letmat hi loin, Saizang Innpipa Pu Thawng Za Khup letmat na hi zaw hi. Tua ahih manin tu lai khangnote in thu leh la, tangthu tuanthu kilim kan mahmah ta ahih manin, etcian leh belhcian theih loh thu tuamtuamte leh mai lam hun ding thute pen kidawm takin gelh le hang zong ka ut hi.

 1. Na thugelhte pen i theih bat loh tangthu tuamtuam leh kalsuanzia tuamtuamte ahih manin manpha in thupi ka sa hi.
2. Na muhna leh na theihna a zainate leh a tamnate tawh kizui-in na goal toi (narrow) lua kei tam maw? ci-in ka ngaihsun hi.
3. Zomite kilomkhatna ding leh pau khat zat kul na saknate zong thupi mahmah mah leh traditional language (Luahsuk pau) tha na piak den keei pen kampau tawh kisai (Language study) a paizia, a luanzia, a tangthu cih dan tuamtuamte sinna kanna nei nailo dingin kong ngaihsun hi.
4. Zomite adingin na geelna na tupnate hoih mahmah ta mah leh muh kholhna kician nei kong sa kei hi. Tua tungtawnin Pasian huhna lo tawh mailam hun ding gen kholh haksa a hihna tawh kizui-in Pasian upna lamsang ah thuk lut lo na hi tam maw?
5. Tamdeeng khua pen i theihsa mah bangin Tedim township sunga khua neuno khat a hihna tawh kizui-in, na ngaihsutna leh na lungsim puakzia zai zawin puakkham nai lo a hi tam maw?
6. Khang kanna-ah Bo Khup Za Thang aa na zuihna zong thupi mah leh “I suppose many generation missing” na cih pen zong thupi ka sa mahmah hi. Hi mah hi. Bopa in a khangsimna gelh pen laibu siksan kician neilo ahih manin ama ngaihsutna mot gelh ka sakna ciang zong om mah hi. Bang hang hiam cih leh i pu Zo panin tu dong khang ciamtehna pen kuama kan zawh ding hi lo hi. Suantak beh kipatna leh a hun na gelhna ah BC 1475-1500 sung teng hi a, koi lai laibu siksanin na gelh hiam cih zong theihnop huai mahmah hi.

Suante, Suantak leh Suanmante unau sanggam hi ci-in kithei a, ahih hangin Suantak thu bek genin nei cin a, a sanggamte na selcip pen ngaihsutna tampi hong neisak hi. Zomite khangkhat i cih pen “Behiang kum, kum thum, a thumveina” cih ahi hi. Tua pen Behiang kum khat i cih pen “Kum thum” hi a, Behiang kum, kum thum i cih ciangin “Kum kua” hi-in, Behiang kum thum, thum veina cih ciangin “Kum sawmnih leh sagih” cihna hi. Tua ahih manin Zomite in khangkhat i cih pen kum “27” (Sawmnih leh sagih lian) cihna ahi hi. Tua ahih man in Bopa khangsimna a ciamtehna pen zattak ka sa kei hi.

7. Tua banah hih Duhlian pau pen zattaang ding hoih pen hi na cih zong thupi mah ta leh luahsuk pau (Traditional language) ahih manin eimi sungah cikmah ciangin hi ngeilo ding hi ci-in ka ngaihsut khat ahih banah, tu lai taka Duhlian pau zang mite pen a beh a phung uh kantel leh a ciah kik khin ding uh ahi hi.

Tuate pen: Paite, Pawi, Hmar, Vaiphei, Gangte, Zote, Sihzangte, Zote, etc. hi a, Mizo pau pen amau minam maizumpihte zat ahih manin. Minam khanlawhna kician khat hong omin, ciah ciat le hang a zang ding om nawnlo ding hi cih ka um hi.

8. Tua banah na laibu simte ka et ciangin Leitung tangthu (World History) kigelhna bu khat zong ka mu kei hi. Tua ahih manin World History laibute pen College leh University tuamtuamah sim theih dingin om ahih man in, tua laibute ka simna tungtawnin kei zong muh dan leh mai lam hun dingah ka lemetna zong kong theisak nuam hi.

Tua banah, tu ma in Tedim gam panin “Sukte beh leh Tedim gam tangthu” cih kigelh a, bu khat pen letsongin hong kipia hi. A sung thu ka sim ciangin theihhuai thu tampi om mah leh Burma Socialist Programme Party makaite mai-etna tawh kibang ka sa hi. Tua mah bangin na laibu gelh zong mi mai-etna laibu tawh zong kibat ka sak na ciang om hi. Tua ahih manin mi khat, mi mainawt ding khat zong om nai lo hi. Bang hang hiam cih leh Luahsuk pau (Traditional language) ciat i zang a, tua eima pau ciat pen zattaang (Common) ding ut ciat i hih manin, a kuama ciatin luahsuk pau a kineihna tawh kizui-in kuamah a kizuih sawmlo ciat i hi hi. Tua ahih manin tua bang paute in cik mah hun ciangin mainawt ngeilo ding hi. Tu lai taka leitung bup in a zat pen hun khat laiin mi tawmnote (mi 3000 kim) a na zat uh hi a, tu hun ciangin lai leh pau-ah a mainawt leh luahsuk pau tuamtuamte ne tumin valh tum ziahziah ta hi cih pen mi khempeuh in i tel ahi hi. Bang hang hiam cih leh Borning language ahi hi. Borning language cih ciangin minam tuamtuam pau kibanglo tenkhopna panin hong piang tawm paute ahi hi. Tua ahih manin Zomite pau tuamtuam sungah zong Luahsuk pau peuhmah hun hong paipai leh mangthang lel ding hi. Ahih hangin Borning language a kici pau nam pen mainawt in lian semsem ding hi cih zong tel huai ta hi. Tedim khuapi sungah nam tuamtuam leh pau tuamtuam i ten khopna panin hong piangkhia i Zopau (Tedim) pen mi tuamtuam leh pau tuamtuam i tenkhopna panin hong piangkhia (Borning language) ahi hi. Tua pau pen Zomi a kici khempeuh sungah piangtawm pau (Borning language) i neihsun ahi hi. Luahsuk pau (Traditional language) pen a upatna kan zawh ding hi lo hi. Ahih hangin Borning language pen a upa lua omlo hi. Tua mah bangin Tedim panin hong piang i Zopau pen Luahsuk pau a hi: Teizang, Saizang, Sihzang, Vangteh paute etc. cihte sangin naupang zaw in kum 100 kim bang hi mah leh a mainawt pen pau hong suak in, pau namneu tuamtuamte lem tum ziahziah ta hi.

9. Tua ahih manin hih i ZOPAU in mainawt mahmah in, Zomi sunga namneu nono leh pau tuamtuamte pen hong nawk ziahziah ta ahih manin ei namneu nonote adingin, lungsim nat huai leh laitang nat huai mahmah hanga nam khat mai-etna bang lela laigelh ka muh ciangin thupi ka sakna zong bei thei hi.

KEI MUH DAN: HUN BEISA LEH MAILAM HUN DING:
Zomite pen Sen gam panin Kawlgam kilut in, tua panin kikhenthang in tulai taka i teenna mun ciat kitung hi cih pen a kithei khin thu ahi hi. Tua ahih manin Zomite bang hangin Sen gamah na teengin bang hangin Sen gam kinusia a, bang hun pawl hiam? cih ka muh dan kong thei sak nuam hi.

Sen gam ukpi a kikan thei ciang:
1. Xia ukna hun: BC 2205-1766
2. Shang ukna hun: BC 1766-1122
3. Zo ukna hun: BC 1122-256
4. Chin Ukna hun: BC 256-206

Hih a tungate i et ciangin Zomite in Sen gam pen a uk hun uh sawt pen hi cih kimu hi. Tua Zomite ukna pen Chinte in a luah uh ciangin “Great Wall” a kici kulhpi na ciang uh a, tua kulh a cian uh ciangin Iziptte khutnuai-ah Israelte sila in a om bangun, Zomite leh namdang tuamtuamte sila in na nei-uh a, kulh na ciangsak uh hi. Ann leh tui a kham uh pia loin, tua haksakna hangin minam tuamtuam Sen gam panin na lalkhia uh hi. Tua ahih manin Zomite pen Japan, Korea etc, gam tuamtuam a tung zong om uh a, Sen gam sung mahmahah zong a om lai tampi om uh hi. Ei pawl pen tulai taka Kawlgam a kici sungah galtai pawl i hi hi. Tulai taka Kawlgam a kici sungah Kazinte na lut masa in, leitaw lamah na teng pah uh a, tua khit ciangin Kawlte (Bamah) na lut uh a, tua khit ciangin Zomite i hi hi. Tua ahih manin Kawlgam sungah i lut ciangin Kawlte in CHINTE hong sa uh a, Hong do sawm uh ciangin I pute in ko pen “Chinte hilo hi ung, nomau mah bangin Chinte kihta in a galtai mah hi ung”a cih uh ciangin kilemna na bawl uh a, tua a hih manin Kawlgam laizangah Zomite leh Kawlte na tengkhawm bek tham loin, i pute khutma leh gamtatna mun leh gamte muh ding tampi mah a om banah Kawlte in a tangthu uh a gelh ciangin Zomite na hel tawntung uh hi. Tua panin Kawlte in Chin min tawh hong lo uh a, i pute in i min mantak ZOMI cih sangin kilemna thupi ngaihsut zawk uh ahih manin Chin hong cih uh pen tu dong a pai suak ahi hi. Zomi sungah zong a tuamtuam in i kikhen hangin tua hun laiin kampau khat a zangte i hi hi. A hih hangin mun leh gam hong kibat loh ciangin ann-nek tuidawn zawnna dingin eima san sat ciat gam kizuan a, kum tampi hong bei ciangin i pau i ham kibang nawn lo hi. A hih hangin i ciamteh thu khat in: Zomi sungah Min tap/dap nei a min phuak khempeuh pen suul khat kual - zang khat suante i hihna:” a hi hi.

Zomite in i kammal zat “SEN” i cih “QIN” cih panin i zat ahi hi. Tua mah bangin “CHIN” cih pen “QIN” panin a lakuh a hihna tawh kizui-in, tu hun ciangin “CHINA” kici ta hi ci-in kician takin na kiciamteh hi. Theih ding leh ciamteh ding thu khat in “CHIN” mite tu ma lamin Kawlgam sungah lut ngeilo uh a, Kulh a cian khit uh ciang hun hong beibei-in tu hun ciangin “CHINA” (Sen) i cihte hi a, Chinte peuhmah tu ma kum zalom 18 ma in Kawlgam sungah lut ngeilo uh hi. Tua ahih manin ”CHIN” kicih ding thalawp mahmah khongte pen i tangthu kanna leh theihna kicing a nei nailote ahih lam phawk hun ta hi. Zomite bek Kawlga ah na lut uh a. Zomite adingin taang pan kipanin Chinte pen i gal leh hong sila bawl dente a hih lam uh phawkhuai ta hi.

Tua ahih manin i tel ding ka deih bulpi in, veeng min pen minam min danin ngaihsut loh ding ahi hi. I pu leh pate pen a tenna mun zui-in min na nei uh a, Tei sing kima tengte pen ‘Teizangte’, Sih kima teengten ‘Sihzangte’ Saai laka tengte ‘Saizangte’, Zo lama tengte ‘Zote’ etc. na kici hi lel hi. Ahih hangin Beh leh phung vai in kikan le hang om kim kawikawi hi. Tua ahih manin minam kipumkhatna dingin thu tuamtuam leh ngaihsutna khel nono i gengen sangin a paipi khatah kithu kim zawh ding thupi ding hi.

Zomi vannuai lakah tu lai taka i paute pen a suakin, thumuh kholhna a neilote in zakdah cih takin zadah mah leh a kinial zo nawnlo ding pau hong suak ta hi. Tedim panin hong piang i Zopau in simmawhna leh deih lohna tuamtuam tuak mah leh, 1970 kima Zogamah khanlawhna hong tun ciangin Lamka lama minphuak dan i kibatpih Paite, Simte, Vaiphei, Gangte etc cih tuamtuamte in hong vei uh ahih manun a laibute uh hong puak ziahziah uh a, tua in Zogam a omte leh Manipur gam a omte tawh unau sanggam i hihna hong phawksak bek tham loin, tu nungin Thahdote leh i sanggamte buaina in hong lim gawm mahmah in, tua in zong Tedim panin hong piangkhia pau khangsak mahmah hi. Tu ma kum 20 lai-in Aizawl ah ka hawh ngei hi. Tua hun lai-in Tedim panin hong piangkhia i Zopau pen a zang khat zong omlo hi. Tu tungin ahih leh Aizawl khuapi sungah tua pau tawh biakinn mun 3 bangah kizangin, khua sungah, annek tuidawn zawna ah etc. kizang ziahziah ta hi. Tua bek hi loin mun cin leh gam cin tengah hih pau pen kilimzat mahmah ta ahih manin mai lamah Zomite sungah zattaang ding pau pen Tedim pan in hong piangkhia I Zopau pen mah hong suak ding hi. Tua pau in namneu nonote pau tuamtuamte hong ne tum ziahziah ta in, hong lim nawk mahmah ta ahih manin na a sa, a thuak zolo, lungsim toi, muhkholhna neilote leh leitung kampau tangthu leh paizia a kan khol lote adingin lungsim nat huai mah leh, hih pau in i theih loh kalin automatic takin hong luh ngiatngiatta ahih man in, i ngaihsutna toi luate puak khamsakin i minam khempeuh in a tot kim theih ding leh a zat kim theih pen ding lampi pen i bawl hun ta hi, cih ka ngaihsutna kong theisak nuam hi.

Tua banah tuma kum 1964 pan kipanin Kawlgam buppi siamsinna Teachers Traning Centre (TTC) ah sang sia sina kah khempeuh in kisin hi. Tua banah 1990 panin Kawlgam sung University ah kampau tuamtuam sinna (Language Studies) ah zong subject khat in a kikipsak ahi hi. Tua ahih manin Tedim pana hong piangkhia pau (Borning language) i Zopau pen gamdang panin Kawlgam sunga pau a sinte in sin ziahziah ta uh hi. Tua banah Kawlgam sung a Language Study a kah peuhmah in Zomi khempeuhte pau taangin kisin ziahziah ta hi cih zong kong theisak nuam hi.

Tua ahih manin i pilna i siamna leh i muhna tawh kizui-in lungsim toi lua leh ngaihsutna kawcik luate liatsak zaisak hun ta hi. Gen theita hang, gelh thei ta hang, kuamah in hong nialna ding thei kei ci-in ei ngaihsutna leh hoihsakna peuh minam khat in zuih ding leh zat ding cih banga i geelnate i kim leh i paam ahi zongin, i minam sungah thu theite leh thumu hon khat in hong nuihsan hiuhiau hi cih zong phawk huai hi. Tua ahih manin theihhuai thu khat in, tu lai khangthakte in lai sim zong kihat in, thu man leh man lo zong kan kihat bek tham loin kikin mahmah ta ahih manin, mi zahpih, mi nuihsan ding leh zuau gen leh phuahtawm thu genpa/nu cih khawnga i min siat lohna dingin kidop huai hi. Upmawhna sang thuman leh thu dik ahi zong a kikan banah i gam leh minam adingin ngaihsutna leh nuntakna kilim zat sawm mahmah ta ahih lam zong phawkhuai ta hi.

Hih atunga thu kong theihsakte pen lim takin na ngaihsun in, kibawl phatna ding a om leh zong hong hilh in. Hih thute pen thu gal gen hilo a, i mipih sapihte lakah ka ten khop, ka om khopna panin i mailam hun ding kong koh ahi hi.

LUNGDAM