Biakna leh minam a ding na sepna

Tual Khan Suan

Kawlgam ah Phongyi te ( Monk) in September,2007 pan in kawl galkap kumpi tungah lungkim lohna lahna in lungphona ( sandahpyah) hong kipat uh ciangin a pualam mi ( biakna nasem lo mite cihna hi) lungsim hong sukha mahmah a, ngaihsutna leh muhna tuamtuam hong nei sak hi. Phongyi ( Monk) te pen Buddhism biakna a dingin siampi zaa ngah a, biakna nasem ding ngiat a kipia khia mite a hih uh teh hih bangin lungphona hong kipat ciangun biakna nasem mite in leitungvai, minam leh gam vai ah ki kausi phum ding in kilawm mah hiam, a hih kei leh leitung kumpi vai tawh kisawh khalo in biakna huang sungah dai tak in om hithiat ding hi zaw lo ding hiam cih bang ngaihsutna hong nei sak hi. A hih hangin ei mipi te muhna leh a mau saanna kibang hetlo a, lungphona a kihel Phongyi khat in Associated Press (AP) thuthak saite kiang a genna ah “ ko pen mihingte nuntakna hoihna ding bek hilo in, Phongyi te in democracy ngahna ding hanciamna leh mipi te in a mau mailam ding a mau deihna bang a, a teel theihna ding ngimna tawh” lungphona ngei hi ung ci’n September 19,07 ni’n na gen hi.

Ngeina kideep mangna:

Tual Khan Suan

“ Nu, ka pa’n, kei lai hong hilh theihna dingin phalna lai ( certificate) neilo hi” naupangno kum (7) pawl khatin a nu kiangah a gen;
“ Hei, Zo Taang ( a min man hilo), TV hong dih ve” naupangno kum (4) kim khatin a pa lawmpa tungah a gen;

Invitation to the Chin National Assembly

The Convening Committee Chin National Assembly

To.
Pu Tual Khan Suan
Subject: Invitation to the Chin National Assembly

Dear Sir,

We are pleased to invite you to participate in the Chin National Assembly to be held as on May 8-11, 2006 at Indo-Burma border organized by Political Affairs Committee of Chinland (PACC) i.e Chin National Front, Chin National League for Democracy (Exile), Mara People Party (Liberated Areas) and Zomi National Congress (Liberated Areas) according to the resolution of the Seminar on Chin Consensus Building on 7-10 April 2004.
The objectives of the assembly are as below:

Kawlgam bup khawmpi ( National Convention) in koi lam hong paipih hiam?

By Tual Khan Suan

Kawl gambup vaihawmna ding thukhunpi pen 1947 kum in Anti-Facist People’s Freedom League (AFPFL) makaihna tawh khat vei, 1974 kum in Burma Socialist Program Party (BSPP) makaihna tawh khat vei, a gawm in nih vei kigelh a, Kawlgam in mikang te thuneihna pan suahtakna a ngah khit a kipan tu ni ciang dong thukhunpi (Constitution) nih a nei ngei kisuak hi. 1948 kum a kipan kizang kawlgam thukhunpi pen 1962 kum galkap mang Gen. Ne Win makaihna tawh galkap in Democracy kumpi khutsung pan in gambup thuneihna a suh khiat khit ciangin kizang thei nawnlo a hih manin kum (14) sung dam a, 1974 kum a kigelh thu khunpi leuleu pen 1988 kum galkap mangpi mah a hi Gen. Saw Maung makaihna tawh gambup thuneihna a suh khiat leuleu uh ciangin kizang nawnlo leuleu a hih manin kum (14) sung mah dam leuleu hi. Tua a hih manin I kawlgam ah gam bup thukhunpi nih vei kibawl ngei a, a nih tuak mah in a dam kum uh ( Kum 14 tuak mah dam hi) ki kim hi.

News Commentary on “ Peace talk between CNF and SPDC”

By Tual Khan Suan ( Suanpi)

Sisan naisan luanna leh hiamgamhna khempeuh pen a kibang tawh thukkikna pan thu zawhna kingah lo a, thu dam, la dam tawh holimna bek pan in thu tawp kibawl thei in thu kikhum zo pan hi. Khonumthung News Agency pan in February 12, 2007 nimit tawh CNF leh SPDC te “ kilemna ding holimna ( talk for peace)” pen March 15,2007 in Indo- Burma gamgi mun khat ah bawl ding uh hi, cih hong suah khiat uh ciangin mipi te in gam sungah kilemna taktak hong pian khiatna ding deihna in lungdamna, lawpna leh dipkua kawm in kilung lut mahmah tek hi. CNF leh SPDC te in kilemna man taktak hong nei le uh, gamsung mipi te’n nisim nek leh taak zonna ah lungmuanna ngah ding a hih lam zong mipi te a dingin muanmawhna om het lo hi.

Democracy leh tanh kikimna ( Democracy and Equality)

Tual Khan Suan (Suanpi)

Mi pawlkhat genna ah i kawlgam in Democracy ngah leh zong ei Zomi te a dingin bang phattuam pih tuan kei ni ci uh hi. Pawlkhat leuleu in lah ei Zomi te’n phattuamna i ngah theihna dingin kawlgam ah Democracy om kei leh lampi dang om tuanlo hi, ci’n nuntakna phal liangin na sem uhhi. Hih thu nihte en leng, koi man zaw a, koi khial zaw hiam cih ding om tuan lo hi. Kawlgam sungah Democracy vaihawmna bek tawh i ki-uk zongin ei Zomi te a dingin tampi tak i phattuam pihna om lo khin sa hi a, Democracy omlo in lah ei Zomi te phattuamna ding lampi dang omlo bek hilo in, tulai tak i thuakna te’n thu hong gen khin zo zel hi.

Zomi Christian Church (ZCC)

Zomi Christian Church (ZCC)

Kikhen thang a eima vai bek na sepna pen mi pawlkhat in khantohna in a muh lai tak un, USA gam sung a Tennessee leh Kentucky a teng Zomi te in kipawl khawm a na sepna pen khantohna hizaw hi ci’n mu uh hi. I paunak sungah “ Nupa kilung tuak khua khat in zolo, khua khat kilung tuak khua kua in zolo” cih a om bangin i omna mun ah i tawm i tam zongin kipawl khawm siam peuh leng i hihna leh i biakna kikem cingzo ding cih zong Zomi te in kiphawk ciat hi.

Suakta tak a biak piakna:

Tual Khan Suan (Suanpi)

“ Mi kim in thu ngaihsut theihna, thu khentat theihna leh biakna tawh kisai suahtakna ngah hi. Hih suahtakna in biakna leh upna khek theihna suahtakna zong huam a, a biakna hiam, a upna hiam tawh kisai thuhilhna, zuihna, paaina leh tanna pulakna zong amah beka hih theihna, mi dangte tawh kipawlkhawma hih theihna leh tangpi maiah hih ding leh amah guakin sim hih theih nading suahtakna zong huam hi.” Mihing hamphatnate khuavannuai tangkona (Universal Declaration of Human Rights) thu gui ( article) 18.

Min gelh zia kikupna

By Tual Khan Suan

Leitung ah minam a tuam mahmah bang in ngeina tuam tek i nei hi. I ngeina zuiin i kalsuan i gamtat ciang in ngeina kibanglo mite gamtatzia kibang thei ngeilo hi. A diak in ngeina tawh kisai vaihawm thukhenna, khanggui kizop/ simzia, nopna dahna cih bangte a kipan a thutawp pen ah nau minphuahzia dong kilam dang hi.
Hihlai tak ah leitung a minam pawlkhat te min gelhzia kakaihkhopte mailam ah i thukikupna a panpih theih khak leh ci'n kahong gelhkhia hi.

Paunak zuunna: :Dek lam tuk tum zong gal suak

Tual Khan Suan (Suanpi)

A zatna: : I it mahmah leh i muan mahmah mite’n i siatna ding hong bawl thei a hih man in kidop ding zia thu genna in kizang hi.

I nuntakna sungah i sung thu khempeuh a tel pen ei mah ki hi a, tua zom ah ei tawh kinai pen mite a hihi. Nisim a i om khoppih, i lup khoppih mite’n i lungsim puakzia, i hoihna leh i hoih lohna khempeuh midang te sangin hong tel zaw uh hi. I tha hatna a hi a, i tha nemna a hizongin ei hong tel mite in hong zo thei bek hi.Laisiangtho sungah a thahat Samson a kici tangval pa pen a gal Palestian mi thahat te sangin a mah tawh kinai pen, a thanemna leh a thahatna thei nungak khat in baihtak in zo hi.

“Mihing leh Pa po”

Tual Khan Suan (Suanpi)

A zatna: : Mihing te nuntak hun a tomno khat sung a hih manin a manpha na sep ding leh a hoih a gamtat ding thu hilhna in ki zang hi.
Hun pen nuamsa leng tom a, genthei in haksatna thuak leng sawt kisa hi. I nuntakna pen nuamsa den ding i ut zongin hi theilo, gentheih haksatna thuak ut keng cita leng kipelh theih hi tuan lo hi. Nopna leh dahna pen leitung mite tawh a kipelh thei hi lo a, mite’n kipelh ding a hanciam zongin tuate in mite nawk veve hi. Thuakdan leh puak dan siam ding bek kisam hi.

Hamphatna, Ngeina manphatna leh limlahna ( Rights, Cultural values and norms)

Tual Khan Suan (Suanpi)

Mi honpi tawh khat leh khat thu khat la khat a luan khop theihna ding leh kilemna dingin mimal khat ciat in sep ding zuih ding leh zehtan ding i nei tek hi.Mihing te pen khattang a, a teng thei hilo a, a honpi a teng khawm nam i hihi. I Zo paunak sungah “ Ngasa in a tam sih pih a, mihing in a tam nuntak pih” ci’n a kigen bangin mi honpi tenkhhopna ah nuntakna ding nekzonna baih zaw a, nuntakna zong lungmuanna om zaw hi. Mi honpi i ten khopna panin i nuntakna ah khantohna ding leh hoih zawkna ding lunggulhna hang tawh mimal hamphatna ( individual rights) leh mi honpi hamphatna ( collective rights) te kikal ah koi pen thupi sak zaw ding ci’n buaina piang thei zel hi. Tua banah minam leh ngeina kibanglo sungah manphatna ( values) leh limlahna ( norms) kilamdanna tampi om lai a hih manin mihing hamphatna ( rights) tawh khat veivei kimai phut thei lai hi.

"Langbawm a ek ah awk"

By Tual Khan Suan (Suanpi)

A zatna : : Thu nung thu ma khual/en lo a, a mawk gamtat mite a mau gamtatna sa te hangin buaina tuak kik thei hi.

Hih paunak pen ganhing ( vasa) nuntakna tung pan in mihing te nuntakna ah a kidop huai thu te leh gamtatna ah thu hilhna / lamlahna ding a kizang paunak hoih khat a hihi. Langbawm (vasa nam khat) pen van a leng vasa te sung pan a neu nam khat hi na pi’n a mah gamtatna ah a kikem zolo vasa khat a hihi. A gil kial ciangin langbawm ( singkung/gah nam khat) ne in a kham khit pikpek teh a tuahna mun peuh ah ek tha kawikawi hi. Langbawm ( vasa) in a nek singgah pen kaw (glue) bang hi a, a ek thakna munte ah a vapai kik ciangin a thak sa ek tungah awk kik thei hi.

Nu leh Pa thu mang a nah lawh pek.

By Tual Khan Suan (Suanpi)

A zatna: : A ma mimal deihna sangin nu leh pa zahtak in a mau lamlah leh a mau thuhilhna zui a gam ta mi dau pai zaw leh lawh cing zaw hi cih genna in kizang hi.

Mihing te pen “ Sing hawm suang hawm a piang omlo” ci’n thu kigen theih zel mah bangin nu leh pa sung pan khanggui kizom a ki piang khia tek a hihi. Kawl te’n zong “ Nu leh pa, pilna hong hilh sia leh biakna sem mite” pen a man pha pen te na ci uhhi. I pian khiatna i nu leh pa pen ei ma a dingin leitung ah tehpih theih dang a omlo a manpha pen a hihi. A maute pen i biak a vanglian a nungta Pasian zom in a thupi pen a hihi. A maute pen leitung ah i nuntak hun sunga dingin i leitung pasian a hihi.

Kam siam sial lei sang, kam sia sial liau

Tual Khan Suan (Suanpi)

A zatna: : Kam hoih kam pha zangin thu gen leng thu sia pen zong thu hoih tawh kikhum zo in i deih kingah a, kam sia zangin thu gen leng i deihna i ngah loh bek hi lo in thu hoih kim lai na ngawn thu sia tawh kikhum thei hi.

Mihing te khat leh khat kizopna ah gamtat khohek, kampau mukpau te pen nisim a i zat det thu a hihi. Tua gamtat khohekna, kampau mukpauna te pan in mihing khat i zia leh tong hong lah khiat mah bangin mihing te mailam nuntakna ding lampi zong a sial khia a hihi. Gamtat khohek siam, kampau mukpau siam mite in mi lian mi neu te’ maipha ngah a, mi te’n it a hih man in pawl ding mi a hau hi. Lawm leh gual kikal, veng leh pam te leh khua sung gam sungah ki-itna khang sak a kilemna piang sak hi. Gamtat khohek siamlo, kampau mukpau siamlo mi te pen mite tawh kilemlo bek hilo in mite khat leh khat kikal ah ki muhdahna, ki-elna leh a tawp ah ki thahna ciang dong tun thei hi.

Bang i ci gamtat ding hiam?

Tual Khan Suan (Suanpi)

“ Khan kilam dang, pian kilam dang,
Bang i ci gamtat ding hiam?”
A lui khempeuh i pai pah diam,
A thak khempeuh i pom pah diam?”
By Sukte T. Hau Go.

Leitung huihnun zia (trend) kikhelna hangin i nuntakna sungah i gamtat zia, i nek zonzia, i kikholhzia ( kholkhop zia) leh i ngeina te ki lamdang toto hi. A hoihlo, a kilawmlo ngeina, paizia pan a hoih zaw ngeina, paizia ah a kilaih a om bangin, ngeina hoih leh paizia hoih pan in a hoihlo ngeina, paizia ah a kilaih tampi tak mah om hi. Tua kikhelna/ kilaihna tampi te hangin i minam ngeina mangthang ding cih lau in i langpan tentan diam? A hih kei leh, tua bang kikhelna te pen khantohna leh tulai dan ( modernism) hi ci’n i sang pah zaw diam? Khan ki lamdang, pian kilam dang hi.

Biakna in hong khen hang, Minam in hong gawm hi.

By Tual Khan Suan (Suanpi)

I biakna (religion) leh upna ( beliefs) hang in Zomi te sungah kikhenna piang hi, cileng mi tampi te in nial ut in i san theih loh hang mun tampi ah a manna i mu thei hi. Zomi te in a nungta Pasian biakna (Christianity) i up ma hun ( 1899 kum malam hun) in dawi leh kau, pusha pasha leh sing bul suang bul peuh bia in i om hi. Tua bang ngeina biakna (traditional beliefs) sungah Zomi te khat leh khat ki-it uh a, unau sanggam, beh leh phung leh khua khat tui khat ki thu tuak in thu khat in luang khawm diamdiam thei uh hi. A thu tang pek leh lam tuam sat om se lo uh a , thusia thupha ah vaihawm khawm liailiai minam i hihi. A nungta Pasian biakna ah upna a neih loh uh hangin gamtat zia, thupha bawl zia, leh itna neihna zia te a kipan nu leh pa zahtakna ding zia te ah citak mahmah uh hi.

Paunak Zunna: Hakai pahtak lung heng/vei

Paunak zuunna

Tual Khan Suan (Suanpi)
A zatna: : A hoih ding leh a muanhuai ding a i lam et, i pahtak leh i up khatpeuh i muhna tawh kilam dangin a om ciang leh a gamtat hun ciang kizang hi.

Hakai pen mihing te nuntakna ding leh cidamna ding a kisam an nam khat sungah kihel hi. A kung pen khaugui a zam nam te hi a, a zung gol / a bulbal pen hakai kici hi. Hakai pen gam sung khaugui zam nam a hih bangin nam tampi om a, gamsung ah a ma thu tawh a po nam leh lo leh huan sung a kicing thei nam cih bangin om hi.Lo leh huan sunga kicing thei hakai nam te sung pan zong ( Ha) kaipi, ( Ha) kaikhum, ( Ha) kaiman cih bangin nam tuamtuam in kikhen suk lai hi. Lo leh huan sungah i ciin teh zong leikolna mun sangin, lei taksa na mun ah cing leng limci leh taksa zawse hamtang hi. Tua hi a, Zomi te in hakai a ciin uh ciangin lo leh huan sunga om tungtun kiim leh pam teng mun ah cing zaw deuh uh hi.

Pau leh lai (Language and Literature):

Tual Khan Suan(Suanpi)

Leitung ah minam a tamna zui in pau nam zong tampi tak mah om hi. Mr.Gray a kici kampau lam a siam mipil pa in a ciaptehna sung pan leitung ah pau neu nonote kihel lo in a kithei tham kampau nam (2796) val om hi, ci hi. Tua kampau nam (2796) sung pan America khuamualpi ( America continent) a teng Red Idian minam te kampau nam (1000) val, Africa khuamualpi ( Africa continent) sung a teng Negro minam te kampau nam (500) val, Australia, New Guina,leh Pacific tuipi sung a om tuikulh neu te sunga teng minam te kampau nam (500) val leh Asia khuamualpi (Asia Continent) sung a teng minam te kampau zat nam tuamtuam te hi, ci'n nampi li in na khen hi.

Suahtakna, tanh kikimna leh Pinlong

Tual Khan Suan (Suanpi)

Mihing khempeuh a piankhiat hun a kipan mikhat leh khat tanh kikimna leh khaktanna omlo in suahtakna kibang neiciat i hihlam pen i sang in i zui ut kei zongin thuman a hihi. Mimal khat ciat lungsim tawng sungah zong eima sep ut na khempeuh suaktak a septheihna omhi, cih leh tua nasep theihna dingin kikimtak in kong kihong ciat hi, cih pen i theihloh kal in i sansa thu leh i zat det thu a hihi. Tua pianken suahtakna pen mihing a piang khia khempeuh in a kikim tek in nei ciat a mi khatpeuh in thagum hatna leh sum leh pai hauhna hang peuh in hong bawh siatsak leh hong khak tansak ciangin thu manlo gamtatna in kisang hi. Ahizong in leitung hun kikhelna hangin mihingte a honhon leh a pawlpawl in,tua pan mun leh mualte gawm in gamkhat lam khia uhhi. Tua bangin mihon ten khopna, gamkhat lam khiatna pan in ukna a pia ding mi kisam a, tua mihonte lakpan (or) gamkhat sung pan thatang hat pen in ukpi sempah hi. (Zomi te sungah nidang lai in khua thak satna ah makai pa in hausa sem a, tua khua sungah siah leh tang kaii hi.) Thagum hatman in ukpi sem ahihman in gamsung kivai hawmna ding zong thukhunpi cih omnawn tuan lo a, ukpi te kam pan a pusuak thumal in thukhun leh dan hipah hi. Ukpi te in “that a cih leh thah, nungta a cih leh nuntak” hun hi a, meigong tagah a kipan ukpite deihloh gammi mi peuhmah “hanmual” puak hi pahpah hi. Tua bang ukpite vaihawmna nuai ah mihingte pianken suahtakna te kibullot mang a gam mite i gam sungah “sila” suah hun ahihi.Ukpi te’n a mau thuneihna (power) pen Pasian piak bang in deihkaih uh a, Pasian in mite tung a vaihawm ding mah in a sehsa a piang bangin kikoih uhhi.Mihingte thumuhna khangto semsem a, a gilo ukpi te pen Pasian sehsa hilo hi, cih a kitel sem sem ciangin gitlohna pen langdo a nialkalh theihna ding lampi zong khia uhhi. Thukhat pan in gen leng, a gilo kumpi te suankhia in mipite deihna siksan a kibawl thukhunpi tawh kituak a gam vaihawm ding cih gamleivai telsui mipil (political scientists) te ngimna khangto semsem hi.

Galhiam maw thudam tawh nasepna( Arm struggle or Non-violent)

Tual Khan Suan (Suanpi)

A gilo ukcip vaihawmna pan suahtakna ngahna dingin galhiam tawh dothukna,langdona bek tawh gualzawhna kingah ding maw? Galhiam tello in thudam tawh langdona bek tawh gualzawhna kingah ding maw? cih thu pen leitung ah gamleivai mipil (political Scientist) tampi tak te in limlahna (theory) tampi zangin na kinialnial khin uh a, tu hun ciang dong hih lamlahna (theory) man pen, dik pen hi cin in kuamah in thu tawp genthei nailo hi. A mun leh a mual i thu nung leh thu ma (context) leh khua hun tawh kizui a zatsiamna or a zangsiam mipil makai te' pawlpi bek in gualzawhna ngah hi. A hizongin ukcip vaihawmna pan suahtakna ngahna dingin langdona (Galhiam or thudam tawh) neih ding bel pello in kisam a hih lam mi khempeuh in sang kim tek hi. I deihloh thu leh la ah langdona i neih kei leh a mau ( i langte tawh) kipawl, thukim i hihna a lak i hihi. Tua bangin langdona i neihna ah a tangpi in galhiam tawh langdona leh thudam tawh langdona ci'n nam nih in i khen thei hi.

Mihing hamphatna kepcingna (Human Rights Minitoring:)

Tual Khan Suan (Suanpi)

Mihing hamphatna kepcingna pen mihing hamphatna siatsaknate kantel in ciaptehna bek hilo a, tua thu leh la te mite theih dingin zaksakna (tangkona)leh a ki sam banga thu khensatna a om theihna ding a hanthotna piakna ahihi. Mihing hamphatna kepcingna ah hih anuai a mite in (a diakin) septheihna nei pha diak hi.

1. Cidamna (Zatui) lam na sem mite:
2. Thu kham (law) lam nasem mite:
3. Sittni (or) thu khen mangpi te :
4. Nasem pawlpi te:
5. Lailam na sem mi te:
6. Sumbawlna lam kipawl nate:
7. Pilna siamna nei mite:
8. Sangsia leh sang naupang te:
9. Biakna kipawlna :
10. Numei kipawlna:

Geneva thukimna tawh kisai tawmkhat (Geneva Convention)

Tual Khan Suan (Suanpi)

Gal buai hun sung in gal tawh kisai lo mite bek hilo , gal tawh kisai gal do mite i mihing hamphatna zahtak ding kisam hi. Gal buai hun hi mah leh gal tawh kisai mite,galmat mite leh tangpi tangta (civilian) i vaang leh mihing hihna khentuamna omlo in zahtak ding kisam hi. Tua hi a, galmat mite zong khuatang mite tawh khentuam lohna ding deihna leh ngimna tawh leitung bup cidamna limlak singlamteh san komiti (International Convention of Red Cross, ICRC) makaihna tawh 1864 kum in Geneva thukimna pen limgelh (draff) khia uhhi. 1949 August (12) ni in Switzerland gam Geneva khuapi ah thukimna thu (4) kipsakna letmat kithuh hi. 1977 kum June kha ni (8) ni in thumeizom thukimna (protocol) thu (2) behlapna kineih beh hi.

Democracy bek kicing kei

Tual Khan Suan (Suanpi)

Mihing te pen i mailam hun ding ei leh ei in i khensat or vaihawm loh ciangin midang te in ei a ding a vaihawm na hi gige hi. Zomi te mailam ah nuntakna a hoih zawkna ding zong Zomi te mahin i sep kei leh ei mailam vaiding pen midang te in hong sepsak or vaihawm sak ding uh a, tua i san theih ding kisam hi. A beisa kum 100 val hun lai-in Zomi te a suakta minam hi uh a, a mau mailam vai ding thu leh la ah a mau deih bangin sem thei uh hi. Tua ban ah a mau tawh kisai thu leh la a om ciangin zong a mau thu kimna la masa lo in na kisem ngeilo hi. Tuhun in Zomi te thu leh la en kik leng ei ma vai ah ei ma deihna tawh vaihawm lo in minam dang te vaihawmna bang tawh i om pen kum (100) val sung hi ta hi. Lam khat pan in gen leng Zomi te in suahtakna a khah suah pen kum zabi khat ( century) val ta a hihi.

Kiteelzia (Electoral Systems)

Tual Khan Suan ( Suanpi)

Kitelna in gam leh minam khantohna, kilemna ngahna ding lampi hong hilh ding or hong paipih ding makai muanhuai a hong piak theih mah bangin siatna leh kiamsukna lampi ah hong paipih ding makai zong hong pia thei hi. Kitel zia pen Democracy vaihawmna i zungpi khat hi a, a hizongin kitel zia khempeuh in Democracy khansauna dingin thapia khin tuanlo hi. Tua bek hilo in kitelna pan a cing makai khempeuh pen mipi a tam zaw te deih makai hi tuanlo thei hi. Cihnopna ah tua kitelna pan a, a cing makai or mi pawlkhat te i vote ( me) ngah zah vekpi pen mipi buppi i vote a lang zong ngahlo thei hi. Makai ding a telcing a om mi te vote ngah zah vekpi sangin a thelthang vote pen tamzaw thei hi.Tua a hih manin makai ding i telna ah mipi a tamzaw te deih makai i ngah theihna dingin kitel zia (electoral systems) hoih i zat ding kisam pen hi. Mipi a tamzaw te i deihna a ngah makai te bek in zong mipi te a hoih zaw in makaih zo zaw ding hi.

Zomi namni in Zomi te identity hi.

Tual Khan Suan (Suanpi)

February (20) ni in Zomi te a dingin a lungdam huai mahmah ni hi ci’n tangthu sungah i ciapteh ni khat ahihi. Tua ni pen lamkhat pan in genleng Zomi te in a tuantual ( backward) ukpi vaihawmna pan sisan malkhat zong luanglo in Democracy paidan zui in gualzawh ni a hihi. Tua a hihmanin Zomi te in a tuantual ukpi vaihawmna paisan in khantohna leh tan kikimna a deih minam te ihihna a hong lah mahbangin Zomi te pen leitungah minam picing khat i hihna a hong lak ahihi.

Gam lam khiatzia leh gam vaihawm zia (Forms of State and Kinds of Governments)

Tual Khan Suan (Suanpi)

Leitung gam tampi tak te pen minam khat bek bulphuh a kilam khiat gam hilo a minam tampi teng khawm a kilam khia gam ahih manin gam lam khiat zia leh gam vaihawm zia pen a mau mun leh mual, minam ngeina leh ngaihsutna ( ideology) zui in gam khat leh khat kibang lo hi. Gam pawlkhat ah gam lamkhiatzia ( forms of state) in gam vaihawm zia ( kinds of government) tawh kilemlo, tha kipia tuah lo a hih manin buaina tampi na om thei hi. Democracy gam vaihawm zia tawh gam i kal suan hangin zong, i gam lam khiatzia in democracy tha a piak kei leh i gam ah haksakna tampi om veve hi. Kawlgam ah U Nu hun lai ( parliament hun lai a ci zong om) in i gam pen democracy vaihawmzia tawh i pai hangin i gam lamkhiatzia pen in democracy tha pialo a hih manin kawlgam ah kilemna om tuanlo hi. Tua mah bangin 1965 kum Indonesia gam ah zong Communist gam vaihawm zia deih lohna hangin thuneihna a luhsuah President Suharto in zong “ Demokrasi Pancasila” cih min tawh gam vaihawm a hong kipat hangin a gam lam khiat zia in democracy thapia lo a hih manin a gam uah kilemna om tuan lo hi. Democracy gam vaihawmzia ah zong gam lam khiat zia tawh tha a kipiak tuah kei leh gam leh minam a dingin khantohna leh kilemna om tuan lo hi.

Gam lamkhiat zia

Leitungah minam gam om khempeuh te in gam lamkhiatzia pen hih a nuai a bangin a tuamtuam in kikhen thei hi.

(i) Federal State

(ii) Unitary state

(iii) Quasi-Federal State

(iv) Confederation State cih bangin nam li in kikhen thei hi.

(NB: (iii) leh (iv) na te hih mun ah ka hong gelh nawn kei ding hi)

(i) Federal State

Gam bup hita leh gamke or mun leh mual ( Regional) zui a thu leh la vaihawmna ah tan kikimna leh kilemna ding ngimna leh minam khempeuh in liangko kikimna ding ngimna in thuneihna (power) pen khen nih or tua sang in a tam zaw in khen in vaihawm theihna ding ngimna tawh kilam khia gam te hi deuh hi. Tua bangin Gambup sung pan in gamke or gamkhen bawl theihna dingin minam zui in a hizongin, mun leh mual ( geographically) zui in a hizongin kibawl thei hi. USA pen gamke or gamkhen a bawlna uah mun leh mual zui in bawl uh a, leitunga democracy gam lian pen a hi India ah minam bulphuh in gamke or gam khen na bawl uhhi. Hih Federal State i a thupi pen khat in thuneihna hawmna ( separation of power) a hihi. Gambup tawh kisai thu te ah gambup kumpi ( federal government) zat ding khenkhia in tua lo dang te gamke or gam khen ( state) te zat ding in koih uhhi. Tua bek hi lo, gambup kumpi leh gamke or gamkhen kumpi ( regional government or state government) te zat khop thei concurrent power zong a tuam in koih tuamna om hi. Gentehna: USA , Canada , Switzerland gam te in leitungah federal gamte hi uh a, a etteh huai mahmah a hihi.

(ii) Unitary State

Gamsung or gambup thu leh la khat peuhpeuh ah vaihawmna pen bulpi ( bhaho =center) pan thuneihna or phalna bek tawh kisem thei hi.Mun leh mual zui in thu vaisai ding a kibawl khiat thei tei hangin bulpi pan phalna leh thupiakna te zui bek in na kisem thei hi. Thuneihna pen kihawm cih omlo a hih manin bulpi pan thu piakna bek tawh na kisem a hih manin thu leh la pawl khat ah kiallap lo thei hi. Gentehna in France , Denmark gam te leh I kawlgam zong hih Unitary state gam lamkhiat zia tawh kilam khia a hihi.

Gam vaihawmzia

Tuhun leitungah gam vaihawm zia ( kinds of government) tampi omte sung pan in mi deih deuh leh a kizang deuh te bek ka hong gen ding hi.

( i) Responsible Government

Hih gam vaihawm zia pen mi a tam zaw in Democracy ki ukna ci in zong kithei hi. Gambup thuneihna sangpen ( Sovereignty power) pen gam mite tung pan a hong luang khia ci’n kisang hi. Tua a hih manin thuneihna ( power) len dingin mipi te in a mau deih palai te tel thei uhi. Thuneihna pen mipi te kiang pan kipan a hih mah bangin thuneihna len mi te pen mipi te in a deih nawn kei uh leh tawpsak kik thei uh hi. Hih gam vaihawm zia pen nampi nih in kikhen thei hi.

(a) Presidential Type

Gambup ah President sem ding pen gam mipi buppi in a mau deih pen direct in tel uhhi. Gambup vaihawmna ah a kisam thupi nam (3) te a hi, Administrative Power, Legislative Power leh Judicial Power te pen a tuam tek in kikhen a khat leh khat kikai awk sak lo uhhi. Gambup President in Administrative Power bek len a, mipi deih palai te bawlsa Upadi zui in gam uk hi. President in gambup khawnbawl upa ( Cabinet) dingin Congress or Parliament ( khawnbawlna innpi) ah member te la thei lo hi. Congress or Parliament in zong President semte i nasep na ah a lungkim kei uh zongin tawpsak theihna ding thuneihna neilo uh a, tua mah bangin President in zong congress or parliament pen phiat theihna ding thuneihna nei tuanlo hi. I gensa mah bangin Administrative power, legislative power leh Judicial power te a tuam tek a hih hangin Checks and Balance policy tawh khat leh khat ki khuituah sak kik uhhi.

Theih ding: Gam khat ah President a om hangin tua gam pen President Type of Government hi cih pah ding hilo hi.

(b) Cabinet or Parliamentary Type


Gam vaisai ding Prime Minister leh a dan Vuanzi te pen gam bup mipi deihtel palai te tawh kilam khia a hi congress or parliament pan kitel kik a hihi. Thu leh la khat peuh cabinet te thukimna omlo in vai kihawm lo hi. Administrative Power leh Legislative Power pen kikhen tuam tuanlo a, Cabinet te in len khawm uh hi. A hizong in Upadi thak bawlna ding ah Congress pan thukim pih kul veve hi. Judicial Power a hi leh a suakta in kikoih a, cabinet te in zong vasawk thei tuanlo hi. India gam pen President a tuam om hangin Cabinet or Parliamentary gam vaihawmna na zang u hi.

(ii) Ideological Totalitarianism or Totalitarianism Government

Mi khat or Party khat bek in gam bup thuneihna len in mipi te deihna bang hiam cih pen thupi sa masa lo hi. Gam mipi te deihna leh tua gam vaihawm te deihna a kituak kei leh tua mite pen kumpi langpan mite cih minvawh uhhi. Gambup ah kitelna a kineih tei hangin mipi te in suakta tak in deih tel theihna hilo a, gam vaihawmna nei te phal party or mi khat tel na ding a kinei a hih manin mipi deihna bangin piang tuanlo hi. Hih Ideological Totalitarianism suagah hih a nuai a bangin nam pi nih in kikhen thei hi.
(a) Fascistic Type leh

(b) Communistic Type.

(a) Fascistic Type pen minam khat in minam dang te sangin manpha zaw, thupi zaw cih upna a khengval a sanna pan a hong piang khia a hihi. Gambup pen thupi bawl mahmah uh a, mihing pumpi bangin koih uh a, gam mipi te pen pumpi kisapna te a kicing sak ding a kahiang te bangin koih uhhi. Gam mipi te in gambup a ding in mawhpuakna nei uh a, a hizong in gambup in gam mipi te a dingin mawhpuakna nei lo hi.

(b) Communistic Type pen Karl Mark thu hilhna bulphuhna pan hong piang khia a hihi. Gambup pen nasem mi (workers) te a ding: set zung ( industries) leh nasepna mun tuamtuam te pen nasem ten nei ding cih hi a, tua pan a kingah metna pen a kikim in hawm ding cih thu bulphuh a hihi. Tua bang upna pan lam pial kha mite mi ciampel ci uh a, gam langpan mite ci uh hi. Tu laitak in China leh Cuba te zong hi gam vaihawm zia mah na zang lai uhhi.

Kawl gam a ding gam lam khiat zia leh gam vaihawm zing ding e leh:

I gensa bangin gam lam khiatzia leh gam vaihawmzia te khat leh khat tha a kipiak tuah kei leh gam sungah buaina bei tuanlo hi. Nidang a USSR gam pen a kilam khiat zia ah Federal State a hihangin gam vaihawm zia pen Communistic Type of Government a hih manin gam sungah kilemna sangin kikekna piang zaw hi. A kilem lo leh a kituak lo pi paidan a zat manun gam sung cidam lo hi.

Abeisa i Kawlgam ah zong U Nu hun lai in gam khiat zia pen Unitary state hi a, gam vaihawm zia pen Democracy a hih hangin gam sungah buaina bei tuanlo hi. A kilemlo leh tha a kipia lo paidan kigawm a hih manin gam sungah ki muh khialhna tampi om zaw hi. Democracy hi na pi, gam lam khiat zia ah unitary state a hih manin vaihawmna pen bulpi pan bek thupiakna bek kingak a hihi.

I Kawlgam dinmun tawh kituak pen dingin gam lamkhiat zia pen Federal state hi dinga , gam vaihawm zia pen Parliamentary Democracy hi ding hi. Centralization gam vaihawmna nuai ah Federal state tawh gam i lam khiat hangin nungta zolo hi.

Bang hangin Federal state tawh gam lam khia ding?

I Kawlgam pen multi-nations state a hih manin minam tuamtuam te in amau ngeina, leh minam vai ah mi nam dang sep sangin a mau sep deih zaw uhi. A mau mah in kemcing leh zun ut zaw uh hi. Tua bek hi lo in kawlgam sung a om minam te pen a bei sa in a suakta vive minam hi a, kumpi khat vaihawmna nuai ah om khawm ngei minam hilo uhi.

Bang hangin Parliamentary Type of Government ci se?

A tunga i gensa mah bangin Kawlgam pen minam tampi tenna gam a hih manin tua minam te sungah zong minam lian leh minam neu cih om lai hi. Minam lian te mimal (population) leh minam neu te mimal (population) pen a zah tampi in kikhia hi. Presidential Type of Government tawh gam vaihawm hi leng gam bup President ding pen mimal tawm minam te in a ngah ding sangin minam tam minam te in a ngah det ding hun hoih tamzaw hi. Minam neu te in vaihawmna a kihel zawh ding hamsa ding hi.

Parliamentary Type of Government ah pen gam bup vaihawm ding Cabinet te pen mipi deih palai te tawh kibawl congress or parliament ah kiphuan kik a hih manin minam neu te in zong gamsung vaihawmna ah direct a kihel theihna ding kong kihong hoihzaw hi. Tua bek hilo, gamsung vaihawm cabinet te in vaihawm khialhna or mipi te in a deih nawn kei leh a mau term a bei nailoh hangin kikhawl sak theihna ding congress palai te in thuneihna nei hi. Presidential Type of Government ah tua bangin kholsak theihna ding congress in thuneihna nei lo hi.

March 12/2006

Nipi ni (Sunday) tung hak ci ee.

Tual Khan Suan (Suanpi)

“ Nipi ni( Sunday) cikciang tung ding a hia, Nu?” ci’n theihnopna lungsim takpi tawh Zolia in a nu kiangah zingsang tung khat dong hi. Zolia pen kum nga(5) val deuh khong hi pan a, Kawlgam pan a pusuah zawh ( USA a tun zawh) kum khat val bek hi pan hi. Zolia te innkuan pen kawlgam sungah a om lai un, Zolia pa’n Biakna Pawlpi khatah Pawlpi kem Sia ( Church Pastor) sem a, a nu’n tua pawlpi numei kipawlna ah lai-at ( secretary) sem hi. Zolia pen a suah tunga kipan Christian innkuan sungah a kidiah den a hih manin, innkuan biakpiakna nei den bek hilo in, nipi (Sunday) nisim biakinn pai in Pasian biakna a pia den nu leh pa te makaihna nuai pan a khang a hihi. Zolia pa zong pawlpi kem sia a hih mah bangin nipi nisim biak inn ah Pasian thu mipi te a hilh den a hihi. Tua bang innsung ah a kidiah den Zolia pen USA a tun khit teh biakinn sung tung ngei nawnlo a hih manin, Nipi ( Sunday) ni a tung kik nailo sa a, a nu kiang a dong a hihi.

I minam a beimang lohna ding in Zomi Nam ni kem cing ni

A gelh: Tual Khan Suan ( Suanpi)

Minam khat i hihna (national identity) i lah khiat na ding a kisam a hi; minam dangte tawh kibang lo kampau , lai, ngeina, zia leh tong, ki-ukna ngeina tuam neih ding te kicing takin i neih hangin i tenna gam, mun leh mual kician i neih kei leh minam gam (nation state) khat in ciaptehna ngah ding hamsa hi. Zomi te pen a tunga i gen minam khat hihna (national identity) dinga kisam teng a kicing in nei i hih manin Kawlgam , India leh gam dang mun tuamtuam ah minam khat in hong kiciam teh hi. Minam khat i hih mah bangin a beisa hun lai pek panin i pu leh pate pen a mau leh a mau ki-uk minam a hih bek hilo in, minam dangte tung ah to’ kai ngeilo uh hi. Mangkang gamkek te i gam hong lut uh tak ciangin zong a suakta minam leh gam i hihna bul phuh in gam ukzia ding hong gelh uh a, minam dang te tawh kibang lo in a tuam vilvel in hong uk uhhi. Nitum ngeilo gam a kici ngei mangkang gamkek te in hih bangin Zomi te a suakta minam i hihna leh gam leh lei nei minam khat in hong ciaptehna uh pen1896 kum a Zogam vaihawm zia ding Upadi (The Chin Hills Regulation, 1896) in kipsak mahmah hi.

Kawlgam in mangkang gamkek kumpi te ukna nuai panin suahtakna a lak ding ciangin zong Kawl mi te in minam khat a kiciamteh Zomi te vai ding a mau deihna bek tawh vaihawm theilo uhhi. Kawlgam suahtakna kisai thu kikupna a nei makai U Aung San leh mangkang Prime Minister Attlee te thu kikupna sungah Zogam leh Zomi te vai ding pen Zomi te tawh kikum masa lo in minam dangte in gensak theilo a hihna Attlee in na bul let mahmah hi. Zomi te vai ding pen Zomi te phalna omlo pi’n kivaihawm theilo a hih manin Zomi te tawh thukimna lak masak ding kawlmi makai te hong hanciam kik uhhi. Hih thu pen kawl mi te in Zomi pen leitung ah minam khat in a ciamteh ut loh uh hangin leitung minam dangte in Zomi te pen leitung ah minam khat in hong ciaptehna uh kilang sak mahmah hi.

A suakta gam leh minam khat a leitung in a hong ciapteh a hi, Zomi te pen i veng a om Kawlmi te in minam khat in hong ciapteh ut loh bek uh hi lo in, minam hihna beina dingin a tawntung in hanciam den uhhi. A tunga i gensa mah bangin Zomi te vai ding pen minam dangte in a mau deihna bek tawh vaihawm sak theih a hih loh manin 1947 kum February 12 ni in, Shan gamke Pinlong khua ah “ Kawl mi te sa tanh leh Zomi te sa tanh kikim ding” cih thugui bulphuh in thukimna lai i makai masa te in letmat na thuh uhhi. Ahi zongin tua thukimna laipi pen laidal tung bek ah om a, kawl gam in suahtakna a ngah taktak ciangin Zomi te pen hong kinuai siah in “ I sa tanh kikim lo” hi. Zomi in tanglai pek pan i pu leh pate tenna gam teng a hi, “Kalay-Kabaw zanggam teng leh Khamhti-Homalin gam ciangciang pen ko gam a hih manin Zogam in hong ciamteh sak un” ci’n Kawlgam thukhunpi gelhna ding a kisam mahmah thu zonna a hi, 1947 kum April-May kha sunga kibawl Maymyo Inquiry ah a nget uh hangin tua thu pen hong kizep mang sak hi. Kawl makai te in mangkang kumpi te hunlai a kizang gamkhen zui nawnlo in a mau deihna bek tawh hong bawl kik uh a, mualtung gam teng pen Zomi te a tuam vilvel a tenna gam khen ( Chin Hill Special division) ci’n min khat tawh i pu leh pa tenna gam teng hong khen sak uh a, kam khum tawh hong khem uhhi. Hih pen Kawl mi te in Zomi te minam khat i hihna a beina ding hanciamna masa pen a hihi.

Kawl gam ah gam uk kumpi te’n min tuamtuam zangin a kikhel zel hangin Zomi te tawh kisai a muhna uh pen kikhel ngei tuanlo hi. Zomi te pen leitung ah minam khat i hihna pan a bei mangna ding a hanciamna uh zong a beisa hun pan kipan tuhun dong mah kizom to den lai hi. A diak in:

(a) Zomi te pen kawl mi suah sak sawm uh.

Minam khat hihna dingin lai (literature) neihna pen kisam mahmah khat ahi hi. Zomi te in Zolai leh Zo ngeina sin theihna pen mihing khempeuh ngah theih pianpih hamphatna (fundamental rights) a hihi. Minam khat peuh in a ma minam lai leh ngeina a theih nawnloh ciangin minam mangthang hi a, gam sunga om minam te a mangthang lohna ding in a mau lai leh ngeina sin theihna ding lampi a honsak ding pen gam uk kumpi te i tavuan a hihi. Amau leh a mau a hih zawh kei uh leh zong kumpi te in huhna a piak ding uh a hihi. Tua bangin gam uk kumpi te in a gam mite a kepcing ciang bek in tua gam dingkip zo pan bek hi. Tulai takin Zolai leh Zo ngeina sin theihna ding gam uk kumpi te in hong huh lo uh hi. Zomi te in a mau minam itna tawh a hanciamna uh a hi Zolai leh Zo ngeina sin theihna ding lampi a bawl uh ciangin zong kumpi te hong khak sak lai hi. I Zogam ah Zolai leh Zo ngeina sin theihna pen kumpi te in hong phallo uh hi. Tua bangin Zomi te in Zolai leh Zo ngeina sin theih ding a phallo bek uh hilo in, a lang khat pan in Zomi te’n kawllai leh Kawl ngeina pen sang ah hong sin sak uhhi. Kawllai pen tan lang (beginner) pan in ut leh ut loh thu hi lo in, hong sim sak uh a, sang laibu khempeuh zong kawl lai vive tawh hong sinsak lai uhhi.

Tua bangin Zomi te in Zolai leh Zo ngeina theilo in Kawl mi suak khin ding cih ngimna tawh Zomi naupang no te tungah kawl kumpi te hong hanciam bek uh hi lo in a khang cing khinsa Zomi te tungah zong lampi tuamtuam tawh hanciamna hong nei lai uhhi. Mangkang kumpi te hun lai pek pan ki pan Zomi te’n galkap sungah minam dangte tawh om khawmlo in Chin Rifle Regiment tawh Zomi galkap tampi in gam hutna dingin na sem uh hi. Kawl kumpi hong khan ciangin tua a om sa Chin Rifle Regiment ah Zomi te omsak nawn lo in minam dang te guang uh a, a mau deih bangin nasem in minam dangte tawh hong kimai mial sak uh hi. Tua bek hilo in Zogam ah kawl galkap tampi hong puak uh a, Zomi te tawh sisan kigawm theihna ding in Zomi numei te hong suksiat sak uhhi. Hih bangin Zomi te pen leitung ah minam khat i hihna a beina dingin lampi tuamtuam tawh kawl kumpi hong hanciam uhhi.

(b) Zomi te pen Kawl mite biakna biak ding hanciam uh:

Zomi te in a beisa hunlai in pusa pasa biakna (traditional beliefs) bia uh a, tua pan in Chirstian biakna Zogam hong tun teh pusa pasa biakna sangin Christian biakna a hoih zawk lam a theih uh ciangin Zomi te Chirstian biakna ah kikhel uhhi. Tulai takin cileng Zogam ah Chirstian biakna a bia pen mimal 75% sang in tawm zaw lo hi. Minam khempeuh in a mau upna pen suakta takin bia thei ding cih thu pen gambup thukhunpi sungah a om tei hangin laidal tung bek ah om a, a taktak in Zomi te in a mau biakna tawh kisai nasep silbawl ding khempeuh ah kumpi ( kawlte) phalna lo tawh kisem theilo hi. Tua bangin Zomi te in Christian biakna tawh kisai suakta takin upna thu tangkona leh biak piakna a neih theih loh lai tak in, kawl kumpi te in a mau biakna pen Zogam ah hong puak to uh a, suakta tak in nasem thei uhhi. Zomi te biak inn lam ding hong ki phal loh lai tak in Kawlmi te biakna inn (tat tung) lam na ding kumpi te’n panpih in Zomi te tang tha (volunteer) sam lai uh hi. Kawl biakna a bia utlo Zomi te sungah nasep hamsa mahmah ta seleh, lampi tuamtuam zang in han ciam uh a, Kawl biakna a bia dingin Zomi te pen an leh tui, sum leh pai tawh zol uhhi.
Tua banah sang lai simna leh biakna pen khentuamlo in Zomi naupang te a neu tung a kipan kawl biakna sungah a lut theihna ding un, sang laisin bu sungah kawl biakna tawh kisai thute hong sinsak lai uhhi. Hih pen kawl kumpi te in Zomi naupang no te kawl biakna sungah a kaih lut theihna ding hanciamna thupi mahmah khat ahihi. Tua bek hilo in, mun tuamtuam pan Zomi naupangno te kai khawm in kawlgam ah sang kah sak ding in khem uh a, Phonggyi sang ah kawl biakna sin sak uhhi. Hih bangin kawl kumpi te in biakna tawh kisai in Zomi te biakna bei mang na ding leh Zomi te minam hihna bei mangna dingin lampi tampi zangin hanciam to den uhhi.

( c) Minam ni bawl ding phal lo uh:

Minam khempeuh in a mau minam tawh kisai ciaptehna te kepcing theihna, pawi bawl theihna pen namdang khatpeuh in a khak tantheih lo hamphatna (inalienable rights) ahi hi. Kawlgam sungah zong Kawl mi te in a mau minam ni dingin December tungkha liik zawh ni (10) ni ta in bawl uh a, gam bupsung ah zong kumpi zum khempeuh kikhak hi. Hih pen a mau ( Kawlte) a dingin ni manpha mahmah ni ahihi. Kawlgam pen minam tampi tenna gam ( multi-nations state) a hih mah bangin kawlte bek hilo , minam tuamtuam tampi tawh kilam khia gam khat a hihi. Tua hi a, Kawlte in a mau minam ni thupi a sak zah khat un, minam dangte in zong a mau minam ni leh ngeina tawh kisai ni thupi te thupi a sak ding uh pen a lamdang hilo hi. Ahizongin gam uk kumpi te thumeilet (policy) hoih loh manin Kawlmi a hilo , minam dangte pen a Kawlmi suah sak ding leh a bei mangna ding hanciamna tawh minam dang te ngeina leh minam ni te Kawlgam sungah bawl ding hong kiphal nawnlo hi. Zomi tampi te tenna khuapi a hi Kalaymyo a om Kalay University ah zong sangnaupang te makaihna tawh Zomi namni bawl ding thu nei te in phalna a piak loh pen Zomi te minam beimangna ding kumpi te thumeilet khat a hih manin dah huai mahmah hi. Zomi nam ni pen Zomi te a dingin Kawl gam sungah minam khat hihna a hong lak bek hilo in, leitung bupah minam khat i hihna hong lak a hih manin tua ni beimangna ding hanciamna pen Zomi nam beimangna ding hanciamna a hihi.



Thu khupna:



Zomi nam ni a kibawl sim a kigen den thu in Zomi nam ni a hong pianna leh a deihna a hihi. Zomi nam ni a kibawl sim a i phawk kik ding thu tampi te sung pan in Zomi nam ni i deihna pen zong kisam pen khat in ka um hi. Abeisa hun lai in i makai masa te in i minam sungah thumanna (justice), tanh kikimna ( equality) leh suahtakna ( liberty) a om theihna ding ngimna tawh minam bup huam in thu leh la a vaihawm ni uh pen Zomi nam ni ding a kiciam teh a hihmanin, Zomi nam ni deihna pen i minam sungah tua thute a om theihna ding ngimna ahi hi. Minam (nation) khat sungah namphung ( tribes) tampi om thei a, namphung ( tribe) khat sungah beh ( clans) tampi kigawm theih mah bangin Zomi nam ( nation) sungah zong namphung ( tribes) tuamtuam tampi leh beh ( clans) tuamtuam tampi om hi.Tua beh leh phung tuamtuam tampi om te in thumanna ( justice), tanh kikimna ( equality) leh suahtakna ( liberty) a kikim tek a ngah tek theihna ding pen makai masa te ngimna a hihi. Tua bangin i beh i phung tawh kisai thu leh la te, paizia ngeina (customary laws) te leh huang sung huang pua te hoih tak a i kep cing theihna ding leh, lai leh ngeina kepcing theihna ding lunggulhna tawh Zomi nam ni a hong piang khia zong a hihi. Tua a hih manin i minam ngeina, lai leh kampau te hoih tak leh suakta taka kepcing theihna a om nawnloh ciangin Zomi hihna zong beimang ding hi. Leitung ah tua bangin minam mangthang tampi na om ngei khin a, mai lam ah zong a mau minam a kemcing lo te hong mang thang lai ding hi. Zomi nam te leitung ah minam mangthang a suahloh na dingin; (1) I minam tawh kisai ciaptehna te kemcing ding, (2) lai, kampau leh ngeina te kem cing ding, (3) Gam leh lei it in puah leh zuun ding, (4) Zomi naupang te in Zomi a hihna a theihna ding hilh in pantah ding leh (5) Ei mimal kivakhna tek tawh minam kepcing theihna ding nasem to leng Zomi pen leitung ah kipkho den zo ding hi.

Date: February 19,2007

" A si masa puan tuam tang"

Tual Khan Suan (Suanpi)

Khang sawnte thu hilhna, thu sia thupha khen theihna ding, thu man kihilhna ding a kammal tawm khat leh a kicing a genna a kizang pen " Paunak" ki ci hi. Pau nak a hong a hong pian khiatna en leng, mihing te nuntakna zia, gamtatna zia leh nek leh tak zonna zia te bulphuh hi a, leitung minam tuamtuam te in i neih paunak pen a kiva lak a om hangin kibang lian cih om lo hi. Paunak khempeuh a kibat lian loh hangin leitung minam lian, minam neu te in a mau minam leh tangthu, a zat paunak te pen a mun leh mual zui in a man vive a hihi. I Zo paunak te zong minam dangte a dingin a kilawm leh a kituak lian khit loh ding hangin ei Zomi te nuntak zia pan a khangkhang a hong piang khia hi a, ei a dingin a man vive a hihi. A beisa hun sawtpi lai pek pan thu man khin hi a, mai lam ah zong ei Zomi te adingin man den lai ding a hih manin i Zo paunak te kemcing in i zuun toh ding thupi hi.

Hiam gamtatna ( Terrorism)

By Tual Khan Suan ( Suanpi)

“Muh dahna pen muh dahna mah tawh thu hoih suak theilo in, itna tawh thu hoih suak thei bek hi.” Buddha.

September 11,2001 ni a USA gam New York khuapi a om World Trade Center building, Muslim biakna bia Osma Bin Laden makaih Al-Qaeda pawlpi pan hiam gamtat mi ( terrorists) te in Vanleng ( airplane) kawikaih ( hijacked) in a suksiat uh ciangin tuhun leitungah “ terrorism” cih kammal hong laang mahmah hi. USA kumpi a sem G. W. Bush khawnbawl upa pawl ( administration) in zong “ hiam gamtatna gal ( war on terrorism)” cih kammal zangin leitung ah tangko uh a, Al-Qaeda pawlpi mite om na mun khempeuh gulhik cil geh in zon cihtak zong pah uh hi. Tua banga hiam gamtatna ( terrorism) pen tuhun a kipan hi lo hi. Leitung tangthu tawm en kik leng; 1931 February 21 kum a Peru gam Arequipa khuapi a Byron Rickards in meithal ( arms) tawh a deih ngetna, September12, 1948 kum a Greek te i T.A.E Vanleng (Airlines plane) communist panpih mi ( 6) in Yugoslavia gam a khualzin ding sangnau pang te a kawikaih ( hijacked) na, 1960’s kum pawl a Israel gam thong sunga a om Palestinian mite a khak khiat ding deihna tawh Israel gammi Olympic a kimawl dingte Palestinian gammi te in a kawikaihna te uh gen kei leng zong leitungah a ciamteh tak vanleng kawikaihna pen tam mah mah khin zo hi. A hizongin tua bang thu piangte hih mun ah i gelh kik kei ding hi.

Pasian maw Sesum (More Money Than GOD)

By Tual Khan Suan (Suanpi)

Newspaper lui ka lemlem leh nimit 19 February,2007 ni a USA Today newspaper sungah USA gamsung Virginia gamke St. Jude Catholic biakinn a sem Roman Catholic ( RC) Diecese Rodis in biak inn neihsa sum US $ 600,000 ( tul za guk) a nek gukna hangin thu khenzum ah thu sitna a thuakna ka sim kha hi. Hih bang thu kasim lai in ka lungsim ngaihsutna ah mihing tampi te’n Pasian sangin sum thupi sak zawkna leh midang te’n hong mu kei, hong thei kei tah ci’n Pasian deih loh na hoihlo tampi a kisep ngamna hong phawk sak kik hi. Pasian ih mut kal cih bang a om sam loh hangin Pasian om lam i phawk khak loh hun tam pha mahmah hi.

Zomi leh Politik

Agelh: Tual Khan Suan (Suanpi)

Thu patna

Mihing khempeuh tawh a kipelh thei hetlo leitung ah thu nam nih om a, tua te in biakna ( Religion) leh gam leh nam vai( Politics) a hihi. Tua thute pen mihingte in a deih in a deih kei zong, a sem in a sem kei zong i nisim nuntakna tawh kikhen khia theilo a, mihing bang a ci leh sa tawh i nuntak sung teng tua thu namnih te in ei hong khihcip den hi. Pasian in mi masa pen a hi, Adam a piansak cil in a mah a thupiakte zui ding leh zahtak ding ( Biakna) leh Eden huan sungah vaihawmna a nei ding ( politics) a hi nam nih tawh thupiakna na nei pah hi. Lam khat pan cileng, mihing te i piancil a kipan in tua thu namnih tawh a kipelh theilo ding a Pasian in a hong bawl i hihi.Mihing te pilna zui in kammal zatzia zong hong kikhel to zel a hong piangsak pa zahtakna pen Biakna ki ci in, leitung ci leh sa vai hawmna pen politik ( politics) cin hong kizang to hi.Biakna pen kha thu leh sih khit ciang ding thu tawh kisai zaw a, politik pen leitung ci leh sa a i nuntak hunsung a i nisim vai dingte tawh kisai zaw hi.

Mihing Hamphatnate Khuavannuai Tangkona

Mihing Hamphatnate Khuavannuai Tangkona
(Universal Declaration of Human Rights )

A tei khia: Tual Khan Suan
Proof-reading: Rev. Khup Za Go


1948 December 10 ni in United Nations General Assembly in France gam Paris khuapi ah Mihing hamphatnate khuavannuai tangkona (UDHR) thuguipite pulakna leh kipsakna nei uhhi. Tua thuguipite tangkonna laimal a kicingin a nung ah kikoih hi.

Mihingte khang tangthu a kiciamteh ding hih thuguipite tangkona a kineih khit ciangin United Nations General Assembly (UNGA) in UN kipawlna kihel gam khempeuh tungah hih tangkona sunga kigelh laimalte a mau gamtek a mipite in a theih leh a telna ding, kideidanna om hetlo in a mau ukna nuai a om gammite in, siamsinna sang leh mun khempeuh ah a kihawm zakna ding, kihilhna ding, a kimuh theihna ding takna ding leh a khiatna te hilhcianna dingin ngetna nei hi

Mihing Hamphatna Khutzat bulpi

Tual Khan Suan

Mihing hamphatna (human rights) i cih in bang hiam?

Hamphatna ( rights = hamphatna cin kizang hi.) i cih in ngah theihna, sep theihna, neih theihnate ahihi.Tua hamphatna te i zatna ah midang te hamphatna sukha lo ding (or) khaktan lo ding ciang bek zang thei ding hi. Cih nopna in mikhat i hamphatna dingah midang te in mawhpuak na nei hi.

Hamphatna in mihingte kisapna zui in kikhen khia thei hi. Tua kisapna i cihpen nopsakna, hauhsakna leh nuntakna ding a, a lo theilo a kisam te ahihi. Nang pen gam khat sunga teng mihing khat na hihmanin na ngah dinga kilawm hamphatna te ngah theihna na nei hi. A hih keileh thukham (Law = thukham ci'n kizanghi.) zui in na ngen thei hi.

“A That leh A Aai” thului’ (article) review na.

Thupatna

Sialtang Gravity Flow Water Supply Project kibawl zawh kum 30 bang, khang khat mah hong sawtta aa, khangthak te’n hih UNICEF huhna tawh Tedim khua tuilakna thu a thei tamlo ding hi. Mailam-ah a thu kicingin at ding kong hanciam lai ding hi. Kei pen “A THAT PA’ lah hi keng, “A AAI PA” lah hi keng, “A LUZANGCIP PAN A MEIBUL DONG ASA SEMPA” ka hihi. Nakzang lei (Bailey Bridge) construction ah A.E work charge ka sep laitak, 1979 kum June kha pawl-in, Rural Water Supply Division pan U Saw Oo leh U Hla Thein Oo Sialtang tui lak nading, UN khawmpi aa submit ding feasibility survey hong bawl lai-in, kei zong survey ka bawlpih hi. 1979 kum bei kuan lam-in R.W.S.D zum-ah Asst. Engineer work charge nasep ka ngah hi. Tua hun a kipan Sialtang tuivai ulian uneu, gamdang expert te Tedim aa pai sim-in, counterpart in ka zui den hi. 1981 kum-in Mr. R. Marinshaw tawh detail survey leh design ka bawl khawm uh hi. 1983 kum, May kha-in, UNICEF Rangoon, Water Supply and Environmental Sanitation Section ah, Project Assistant nasep ka ngah aa, Mr. R Marinshaw tawh Sialtang Project construction a patna pan, a zawh dong phial ka sem khawm ngekngek uh hi.

SPDC I NATIONAL CONVENTION pan kigelh Kawlgam thu khunpi tawh kisai muhna:

SPDC I NATIONAL CONVENTION pan kigelh Kawlgam thu khunpi tawh kisai muhna:
By Tual Khan Suan

(Adopted by the National Convention)
Chapter (I)
(1) (b)na “ Gam min pen Pyidawngsu Thamada Myanmar Naing-Ngan Daw” kici ding hi; (the State shall be known as Pyidaungsu Thamada Myanmar Naing-Ngan Daw) leh (c)na “Gam pen minam tuamtuamte kipawl khawm in a kilam khawm a hihi” (The State is a nation wherein various national races make their homes together) pen thu kizom hi a, numbat (c)na bulphuh a gam kilam khia ding hi zaw hi. Amau(SPDC) te’n Kawlgam sungah minam (race) tuamtuam teng khawm a hih lam theihpihna (recognization) nei uh hi. Tua theihpihna a piakna uah, Kawlgam sungah minam (race) nam (135) val bang om hi ci’n tangko uh hi. Tua a hihman in minam tampi kigawm khawmna gam ( nations-state) gam khat ah kilemna a omna ding leh gam a kipkhona ding a kilawm kituak pen gam lam khiat zia in Federal system a hihi. Kawlpau a “Pyidawngsu” cih kammal pen mangpau in “ federal” hi ci’n a kilet khiat hangin SPDC te zat “Pyidawnsu” khiatna leh deihna pen “ Unitary system” gam lamkhiat zia hi a, Federal system hilo hi. Leitung ah minam khat bulphuh a gam kilam khiat gamte sung pan Japan gam bangah “ Unitary System” a zat uh pen haksatna leh buaina omlo hi. A hizongin minam tamna gam (multi-nation state) a hi India , Switzerland , USA te ah “ Unitary System” tawh gam kilam khia zolo a, “ Federal system” bek tawh kilemna leh gam kipkhona ding na kisem thei hi. Tua bang a minam tamna gam a hi Kawlgam ah zong “1947 kum a thukhunpi kigelhna a kizang Pyidawngsu cih kizang Unitary system tawh kilam khia gam sungah kilemna om tuan lo dinga, Federal system bek a kilawm pen a hihi.