Zomi namni in Zomi te identity hi.

Tual Khan Suan (Suanpi)

February (20) ni in Zomi te a dingin a lungdam huai mahmah ni hi ci’n tangthu sungah i ciapteh ni khat ahihi. Tua ni pen lamkhat pan in genleng Zomi te in a tuantual ( backward) ukpi vaihawmna pan sisan malkhat zong luanglo in Democracy paidan zui in gualzawh ni a hihi. Tua a hihmanin Zomi te in a tuantual ukpi vaihawmna paisan in khantohna leh tan kikimna a deih minam te ihihna a hong lah mahbangin Zomi te pen leitungah minam picing khat i hihna a hong lak ahihi.


Zomi te pen tanglai hun pek a kipan i gam i lei ah khua hausa, ukpi cih bangin ei leh ei a ki uk minam te i hihi. Mikang gamkek te i gam hong lut ma in Zomi in kua minam, kua kumpi tungah siah leh tang pia ngeilo banah kuamah vaihawmna nuai ah om ngeilo uh hi. Hih thu tawh kisai in Zo tangthu ( Zo History) a gelh Pu Vum Son in " 1885 kum in Mikang- Kawl gal thum veina a bei khit ciangin kawl kumpi gam a kisiat hun in kawl kumpi ukna gam in Irrawaddy gun dung a hi khanglam ah Aunglan ciang, saklam ah Bhamaw ciang hi. Zomi te tenna gam pen kawl kumpi ukna nuai hi lo hi." cin na gelh hi. Tua hun lai in Kawl leh Zomi te pen a suakta minam leh gam tuak hi a, gam kituhna leh gal kido na te omlo in gam leh minam kikal ah kizahtakna nei tuak uhhi. Hih thu tawh kisai in UNO ah Secretary-General lui a hi U Thant in a ma laibu gelh " Pyidawtha Khagyi" sungah " Taungu hun Bayinnaung kumpi hun leh Inwa hun Alaungpaya kumpi te hun in Zomi te in kawl kumpi a dingin galkap a sem tampi om hi ki ci hi. Kawl tangthu sungah Kawl leh Zomi te kikal ah a ciapteh tak ding galki dona om ngeilo hi." cin na gelh hi.

Mikang kumpi in kawl kumpi a hi Thibaw ukna gamte a luah suak khit uh ciangin 1887 kum March kha in Zogam sung Kalai gam ( tu hun in Kalaymyo ki cihi) lam ah Capt. Wright ( laimal gawm a khial leh hong puah sak un) makaihna tawh Gurkha galkap (300) hong kuanto uh a, Kalay khua ukpi dingin Pu Pacin a koihna uh leh a zenzen in a mah ( Pu Pacin) Zomi te'n a do leh mikang galkap te in hong nuaicip ding hi ung cih Zomi makai te kiangah gen hi. Mikang te kalsuan zia pen Zomi leh Zogam it makai te in i gam hong laksak ut uh hi cih zia phawk uhhi. Tua lai takin Laytha khua ah hausa a sem Pu Thuam Sian in mikang galkap te in Laytha mual khenga na hong pai uh leh hong kap ding hi ung ci'n a dawng thuk hi.

1888 kum December kha ciangin Gen. Geoge White makaihna tawh mikang galkap tampi tak in Zogam hong do uhhi. Minam leh gam it Zomi te in zong luang leh ban phal in mikang galkap te a do thuk uh hangin galhiam kibatlohna hang tawh a tawpna ah mikang te vaihawmna pen lungkimlo takin a sang uhi. 1892 kum ciangin Zogam saklam teng a hi, Haka, Falam leh Tedim gamteng gawm khawm in Chin Hills ci uh a, vaihawm mangpi dingin Maj. Brown koih in Falam khuapi ah zum a tu sak uhi. 1896 kum in British Parliament panin " Chin Hills Regulation Acts" gelh uh a, Zogam pen hih thukham zui in kawlgam ukpi ( Governor of Burma) in direct in uk hi. Hih thukham pen Zomi te leh Kawl mi te vaihawmna khat nuai ah om khawm ngeilo i hihna bulphuh a kibawl a hihi.

Mikang te in tua thukham zangin Zogam ah a mau vaihawmna a lamzang na ding ngimna in Zomi ukpi te tungah siah leh tang kaih theihna leh thuneihna pawlkhat pia lai uhhi. Tua bangin mipi te tungah siah leh tang kaihna kilawmlo takin a tam ciangin hih pen mikang te vaihawmna hangin hi ci'n mipi te mu uh ahihmanin mikang kumpi te tungah lungkim lohna tam semsem hi. Mikang te sila hih a sang thei lo Zomi khangno te sung pan Pu Vuamthu Maung makai in 1933 kum in " Chin National Union" cih kipawlna mintawh mikang kumpi do uhihi. Tua CNU in kawlmi te kipawlna a hi " Our Burmese Bloc" tawh kizopna nei in Kawlgam in suahtakna a ngah ciang Zogam zong suahtakna piak ding cih thu mikang kumpi te tungah ngen uhhi. Tua khit a sawtlo in Zogam pan gamdang mite hawlkhiat zawhna ding ngimna tawh 1942 kum in Tedim khau ah "Chin Independent Army ( hih pen Sukte Independent Army a kici pen hiam thei lian kei ing) kiphuan khia a, Zogam khanglam a kipawlna a hi CNU tawh ma pangkhawm uhhi. Zogam in suahtakna ngah kikna dingin a thu tawh a hizongin, thau vui thau tang tawh a hizongin do kipan uhi.

1947 kum Aung San- Attlee Agreement zui in mikang kumpi in kawlgam ( proper Burma) suahtakna a piak ciangin khamtung gam teng zong suahtakna a hong piakna uh manlang zaw ding hi cih upna leh lam etna tawh 1947 kum February kha (12) ni in kawl mi te leh khamtung miteng kipawl khawm a suahtakna lak ding thukimna Shan gam Pinlong khua ah letmat thuhna nei uhhi. Tua thukimna hang bek tawh 1948 kum January kha (4) ni in kawl mi te leh khamtung mite khempeuh pen mikang te in suahtakna hong pia uhhi.

Zomi te in gamdang mite ukna nuai pan in suahtakna a ngah uh hangin ukpi vaihawmna nuai pan suahtakna ngah nailo uhhi. Tua a hihmanin Zomi mipi te in suahtakna i gah leh pak te a kicing tak a ngah theihna ding pen thunei vaihawm te nasep ding mawhpuakna masa a hihi.Tua mawhpuakna sem dingin 1947 kum kawlgam thukhunpi ( constitution) zui a Zogam Vuanzi ( Chin Affairs Miniter) a sem masa pen Pu Vuamthu Maung leh Chin Affairs Council ah President a sem masa pen ahi Pu Mang Tung Nung te makai in Zomi leh Zogam i mailam vai ding thu kikum dingin 1948 kum February kha ni 19-22 kikal sungteng Zomi khawmpi Falam khua ah sam uhhi. Tua khawmpi ah Zogam mun tuantuam pan mipi (5000) val kah hi. Tua khawmpi sungah thukhensatna khempeuh pen Democracy paizia kizui a, tua lak pan a thupi pen khat in Ukpi vaihawmna pan mipi deihna bulphun a hi Democracy pai zia tawh Zogam vaihawm ding cih a hihi. Tua thusun ( agenda) pen vote (me) khiatna tawh khensatna kinei a, a deih mi 4993 leh a deihlo mi 7 bek om a hih manin tua thusum kipsakna kinei hi. Tua thusun kipsak ni pen khawmpi ninih ni a hi February kha (20) ni a hihi. Tua bangin hun khat pan hun khat ah kikhelna ah mipi te deihna pen thuneitu te in zong zahtak in suahtakna, kilemna, thumanna a deih Zomi te lungsim a kilat sakni pen " Zomi nam ni" ci'n kiciam teh hi. Hih pen Zomi te a dingin leitung ah minam picing khat a hihna kilatna a hihi.

Kawlgam in suahtakna a ngah khit phet ciangin thuneihna a ngah AFPFL in kawlgam lamkhiatzia ding a gelna sungah gamke(State) ngah thei ding minam te neih ding thukhun te pen Zogam in a kicing a neih hangin 1947 kum kawlgam bup thukhunpi Article 196 leh 197 te sungah Zogam pen gamke (state) pia lo in gamkhen (division) level ciangbek a koih ding leh Chin Affair Council phuh khiat ding ciang bek phalsak hi. Tua bek hilo Zogam Vuanzi ding pen mipi te in deihtel theilo in bulpi (central) pan kawlte in hong sehsak uhhi. Tua ahih manin kawlgam kumpi in Zogam mangpi ding a telna ah Zomi te a ding nasem taktak ding mi sehlo in a mau kaihna bang a zui ding mi seh zaw a hih manin mipi te deihna leh mipi te nopsakna dingin na kisem nawnlo hi.

Zomi makai te in Zogam khantohna ding a kisam sum leh pai pen gambup kumpi te kiang pan in huhna ngah ding lam en uhhi. Ahizongin tua lam etna pen a kingah lo bek hilo in Zogam Vuanzi (minister) khat in kawlmi mangpi zah in zong thuneihna ngahlo hi. Zogam ah khualzin gamvakna tawh kisai lampi puahna ding Budget sum pen laidal tungah (1000000 Kyats) a om hangin a taktak in tua a zat ding ( 400000 Kyats) khawng bek kingah hi. Pinlong thukimna sungah minam khempeuh in hamphatna leh tan kikim ding cih thu bulphuh a kigelh hangin Zomi te in minam dangte tawh satan kikim lo bek hilo in Zomi palai te in zong nasepna leh vaihawmna ah nawngkaina tampi tuak lai uhi.Tua bang tuahkhak thu tampi te hangin Zomi palai te in gamke (state) ngahna ding hanciam in nei leuleu uhi.

1960 kum Decerber kha ni (8) ni a kinei Chin Affairs Council thu kikupna ah Haka pan Zomi Palai Pu No Zam in Zogam pen gamke (state) level ngahna ding thu sung hi. Tua thusun ( agenda) pen tua hun lai a Zogam mangpi a sem Pu Za Hre Lian in a ma tuahkhak haksatna tampi a gen khit ciangin thukim pihhi. Tua thu tawh kisai pen 1961 March (6) ni a ki nei kawlgam bup mangpi thukikupna pan in Zogam pen gamke (state) piak ding in thu zawhna nei uhhi.

Ahizongin minam dang leh kawl mi te tan kikim ding cih a sang theilo galkap mang Gen.Ne Win in 1962 March (2) ni in gambup thuneihna a luhsuah tak ciangin Zogam in gamke ngah ding cih a omsa thu zong maimang hi. Tua banah mipi deih tel palai te tawh kiphuh khia Chin Affairs Council zong Declaration No. (10) tawh 1962 March (3) ni in phiat mang hi.

Gen Ne Win in a mah'n kumpi a ngah suak theihna ding ngimna tawh Burma Socialist Program Party -BSPP ( Mahsahlah) phuan khia a, 1947 kum kawl gam bup thukhunpi phiat in 1974 kum in kawlgam bup a ding thukhunpi a thak gelhsak hi. Tua thukhunpi zui in Zogam pen gamke (state) level in a koih uh hangin deihsakna tawh kipai state hi lo a, BSPP i gamuk vaihawmna ah a nop zawkna ding deihna tawh administrative Unit khat ciang bek a hihi. Bang teng a hizong tua thukhunpi a kikipsak ni 1974 kum January khat (3) ni pen Zogam in gamke (state) a ngah ni in kiciam teh thei hi.

BSPP in Zomi te pen lungsim siangtho tak leh deihsakna tak tawh hong pia hilo hi. Zomi te ngeina leh minam vai te a mang thang theihna dingin lampi tuamtuam tawh hanciam den hi. A masa in " Chin Special Division" pen " Chin(Zo) State" a hong piak ma in " Zomi nam ni" pen " Chin Special Division Day" cih tawh khel ding hanciam masa hi. 1974 kum thukhunpi zui in Chin Special Division pan Chin(Zo) State a hong piak ciangin "Zomi nam ni " pen " Chin (Zo) State Day" cih min vawh sawm leuleu uh hi. Hih hanciamna te pen Kawl kumpi te in Zomi te tungah deihsakna a hong neihlohna uh a kilatna khat a hihi.

A suakta minam khat hihna leh minam ngeina te a tuam vilvel a nei i hihna a lak "Zomi nam ni" pen gambup thukhunpi zui a Zomi nam te tenna gam teng gawm khawm in Administrative Unit khat bawl khiatna pan a hong piang " State Day" tawh a pian zia leh a deihna nakpi tak in kilam dang hi. Tua banah " Zomi Nam Ni" pen " State Day" cih min tawh zawhthoh thu tawh khelsakna pen Zomi te minam vaang leh minam thupina te simmawhna hi a, leitungah minam khat a tang din a hi Zomi te ngeina leh minam beisiangna ding hanciamna leh vaihawmna a hihi.

February 11,2006