Geneva thukimna tawh kisai tawmkhat (Geneva Convention)

Tual Khan Suan (Suanpi)

Gal buai hun sung in gal tawh kisai lo mite bek hilo , gal tawh kisai gal do mite i mihing hamphatna zahtak ding kisam hi. Gal buai hun hi mah leh gal tawh kisai mite,galmat mite leh tangpi tangta (civilian) i vaang leh mihing hihna khentuamna omlo in zahtak ding kisam hi. Tua hi a, galmat mite zong khuatang mite tawh khentuam lohna ding deihna leh ngimna tawh leitung bup cidamna limlak singlamteh san komiti (International Convention of Red Cross, ICRC) makaihna tawh 1864 kum in Geneva thukimna pen limgelh (draff) khia uhhi. 1949 August (12) ni in Switzerland gam Geneva khuapi ah thukimna thu (4) kipsakna letmat kithuh hi. 1977 kum June kha ni (8) ni in thumeizom thukimna (protocol) thu (2) behlapna kineih beh hi.


Thukimna (1) na in galphual ah liam leh baina, nat leh satna a thuak te tawk kisai hi. Thukimna (2) na in Tuipi tung a sia tembaw sung a liam leh bai, nat leh satna thuak galkapte tawh kisai hi. Thukimna (3) na in galmat mite tawh kisai a, thukimna (4) na in gal buai hunsung in khuatang mite vengbitna ding tawh kisai hi.

Thumeizom thukimna (1)na in leitung bup gal buaina hang a gentheihna thuakte vengbitna ding tawh kisai a, thumeizom thukimna (2) na in gamsung gal buaina hang a haksatna thuak mite venbitna ding tawh kisai hi.

Leitung bup mihingte kihehpihna thukham (International Humanitarin Law)
Leitung bup mihingte kihehpihna thukham i thugui pi te:-

(1) Galphual ah a kisai lo mite leh a kihel lo mite i nuntakna, lungsim leh pumpi om zia ngeina zahtak ding:

(2) Galvan khia (surrender) galkapte leh gal buaina ah kisai kha lo mite thahna, liamsak leh baisakna kikham hi.

(3) Ci damlo liamna ngah galmatte pen a mantu te'n hoihtak in kem in khoi ding hi. Zatui siam mite omna mun, nisim kisapte puakna leh vanzatte zong kembit ding hi. Singlamteh san (Red Cross= Singlamteh san ci'n kizang hi.) (or) khalik san (Red Crescent= Khalik san ci'n kizang hi.) in tuate vengbitna a sem te' ciaptehna hi a, tua dialkhai pen zahtak ding hi.

(4) Galmat mite leh galte ukna nuai a om tangpi tangta te nuntakna, vaang leh hamphatna te zahtak ding hi. Tua banah cizat huai gamtatna, phuba lakkikna pan zong vengbit ding hi. A maute i innkuante pan lai leh huhna vante ngahsak thei ding hi.

(5) Mi khempeuh pen thuman leh kicingtak a thusitna neih khit ciang in thu khensatna pia pan ding hi. Khialhna bawlna a kihel lo na pi thu palsatna ah mawhpuakna neihna hang in kilawmlo tak in gawtna kipia kei hen. Mi kuapeuh i lungsim leh pumpi bawlsiatna, gawtna, ciang tawh satna, khauhual tawh zepna, sisan suahna leh simmawh kosiatnate kithuak sak kei hen.

(6) Gal buaina a kihel pawlpite leh (galvan tawi) galkapte in a kiciangtan galdo zia leh galvante simloh a khengval in deihtelna neilo ding hi. A kisam lopi a siatna a piangsak thei ding galvan leh galdo ziate zat ding kikham hi.

(7) Gal buaina a kihel pawlpite leh galkapte in khuatang mite leh a mau neih leh lamte a siatsak khaklohna ding in khuatang mite leh galkapte kikal ah khentuamna nei ding hi. Khuatang mite, nasem mite phualpi muitum in kap lo ding hi. Galvai tawh kisaina munte bek muitum in do ding hi.

Galphual leh tuipi tung a haksatna thuak mite tawh kisai Geneva thupuan:

Liamma ngah mite, cidam lo mite leh tembaw siat hang a haksatna thuak mite pen simmawh bawl lo in zahtak ding hi. A nuntakna uh lausak lo in vengbit ding hi. Amaute muncih pan zongkhia in hoihtak in khoi ding hi. A kisap leh zatui zaha, nek leh dawn te a hunlap in pia ding hi. Cidamna tawh kisai siavuan te lamhilhna cih loh a maute tung ah khentuamna kinei kei hen.

Tua banah liamma ngah, ci damlo, tembaw kisia i galte pen ei lam galkapte mah bang in kikhoi ta hen.

A site luang kaihkhopna ding pen a hithei zah in hanciam ding hi. Misi luang mangthang saklo ding hi.

Misi luang pen kua hiam? cih theihna ding in hanciam ding hi. Vuina, meitawh halna, tuisung ah khiatna neihma in si mah hi cih zatui lam sai mite kipsakna la ding hi.

Liamma ngah mite, ci damlo mite, tembaw kisiat hang a haksakna thuak mite, a mangthang mite zonna leh panpihna pen zekai hetlo in sem ding hi.

Liamna ngah, ci damlo mite, tembaw siat hang a haksatna thuak mite leh misi kua hihiam cih theihna ding a kisam thu leh la ciamtehna bawl ding hi.

Liamma ngah, ci damlo leh tembaw sia mite a mau mimal phattuamna ding a piathei thunei mite khutnuai a om tavuan nei zatui lamsai mite (galkap sung zatui lam sai hi in, khuatang mi zatui lamsai mi hi taleh) i vengbitna nuai ah kikoih ding hi. Tua bang a vengbitna piakna ah zatui lamsai nasemte, vanzat tuamtuamte, mawhpuakna nei pawlpite, inn leh bukte leh zatui lam bek tawh kisai zin leh vak, vanpuakna a kizang mawtawte ah puankang tungah singlamteh san (or) khalik san ciaptehna a kilah leh tuate zong vengbitna pia ding hi.

Zatui lamsai mite leh biakna lamsai mite cih ciang in:-

(1) Zatui lam tawh kisai nasepte ahi:- natna zonkhiatna, cidam lo leh misi luang kaihkhopna, puaktuahna a sem mite ban ah liamma ngah mite, natna nei mite leh tembaw sia mite i natna te zonkhiatna, khoina leh natna dalna ah a hunbit, hunkhen a mawhpuakna kipia siavuan (doctor), galkap sung zatui lam sem mite, damlo kem siamah (nurse), laang (damlo puakna a kizang) pua mi khempeuh :

(2) Zatui lamsai pawlpi leh zatui lam tawh na sepna ah hunbit, hunkhen mawhpuakna kipia mite, mawtaw hawlte, an huan leh nasem mi khempeuh:

(3 ) Biakna lamsai mite i cih in:- A tuam vilvel a biakna vai sem ding a mawhpuakna kipia mite: Gentehna in siampi (pastor) leh thuhilh sia leh upna zui a na a sem mi te khempeuh:

(a) Tua mite in a kaang (white) tung ah kilang tak a kigelh singlamteh san, khalik san ciaptehna pumpi tungah belh ding hi.

(b) Tuaban ah "hihna ciaptehna” (identity card) zong pua ding hi.

(c) Tua mite in a mau pumpi leh natna ngah mite, liamma ngah mite vengbitna dingin a kisap leh galvan tawi thei ding hi.

(d) Zatui lam sai mite leh biakna lamsai mite pen galte khutsung a tun khak uh leh zong liamma ngah leh natna nei mite tung a maute sep ding mawhpuakte kisem zom sak ding hi.

(e) Zatui lam siamna tawh kisai a zuih ding thukham tawh kituak lo nasepte sem ding in thagum tawh sawlna, tua thukham zatna ding a kisam sep leh bawlte sepna ding ah khaktanna pen kuamah in semlo ding hi.

(f) Khumcipna thuak mite don ding leh kem ding a kisam lo mite ciahsak kik ding hi.

(g) A kisap man a mat a om mite pen galmat bang in bawl lo ding hi. Tua mite i sep leh bawlna ding a kisam vanzatte a kicing in pia ding hi

(h) Luahzawhna gamsung a teng khuatang mite a ding a kisam zatui bawltheihna ding leh a damsiang nailo liamma ngah mite, cidam lo natna ngah mite khoina ding paulam in zatui lam nasem khuatang mite kilen tang den kei hen.

(i) Mipi te'n liamma ngahte, cidam lo mite leh tembaw siatna hang a haksatna thuak mite pen i galte leh minam dang a hi phial zong in zahtakna pia in a kisapna te uh panpihna pia ding hi. Tua na a sem mite gawtna kipia kei hen.

(j) Zatui lamsai pawlpite i cih ciang galkap lam tawh kisai ahi zong in, khuatang lam tawh kisai ahi zong in inn leh buk, kicingtak a kikoih vante (zato leh cidamna tawh kisai munte), sisan hawpsawnna munte, kidalna zatui hawmna mun, zatui khawlna mun, vak kawikawi a zatui tawh mi khoi pawlpite ( galphual zato, muntual a kibawl buknote) kihel hi. Tua munah liamma ngah mite, cidam lo mite a om kei phial zong in phiatna, nasep khaktanna kinei lo ding hi.

(k) Zatui lam tawh kisaikha leilam galkap(Army) , tuitaw galkap (Navy) , huihkhua galkap (Air force) te zat van puakna (mawtaw, tembaw, meileng, lenna, etc..), damlo pua mawtaw te, lorry (or) truck mawtawte, zoto tembawte, hotkhiatna vanzatte zong a kibang in vengbitna pia ding hi.

(l) Zatui lam tawh kisai vanzat te laang (damlo puakna), zatui zaha leh ki- atna (operation) a kizang van khempeuh, zatui koihna (bawm te ) khempeuh} susia lo ding hi. Koimun peuh ah om taleh tua vante pen zatui lam nasem te'n a deih bang un zang thei ding hi.

(m) Vengbitna, khawina leh kepna ngah theihna singlamteh san leh khalik san ciaptehna lim omna mun a maute hilh ding hi. Tua lim pen thudang khatpeuh (or) buaina sung a kihel a langtuak thuneitu te thukimna omlo in kizang lo dinghi. Tua thu tawh kisai in a hun ciam omlo in thusitna nei thei ding hi

Galmat mite tawh kisai Geneva thukimna :

Dinmun ciaptehna:
(1) Galbuaina a kihel i langte galvan tawi mite pen (zatui lam sai te leh biakna lamsai te hilo ) gal dona sung a kihel mite ahihi. I galte lam a pang i mat mite pen galmat ahihi. Galmat mite pen hoihtak a ukna nei zo thuneite vaihawmna nuai ah koih ding hi. Tua galkapte in gal buaina hun sung a kizang ding leitung bup thukhamte tawh kituak in galkap sung vaihawmnate zui ding uhhi.

(2) Tua bang a leitung bup thukham i cih in:- Gentehna in kido hunsung (or) dona thuak thei dinmun a om ahihman in galvil hunsung a kihel mite pen khuatang mite tawh kikhen khiat theihna ding in uniform silhna leh a kithei cian ciaptehna tawh khennate cihna ahihi. A lamdang hun ah galkap mite in galvan pen a langtang a tawina tawh zong kikhentuam thei hi.

(3) Galmat mite pen i gal kumpite i thuneihna nuaiah om ding hi. Amaute pen a man mite, galkapte leh kumpite thuneihna nuai ah kikoih lo ding hi.

(4) Thu zopna khat ah a kiluah zo nailo mun a teng mite in i galte hongnai hun ciang in dothukna ding in gal van tawh a kithuap zual uh leh zong tua mite pen galvan a langtang a tawi mite hi a, galbuaina tawh kisai thukham leh paizia ngeina zui in galmat mibang in koih ding hi.

Kepzia bawlzia:
(1) Gal buaina a kihel mikhat in matna a thuak leh tua mi i dinmun, tutzia khawlzia te tawh kisai in galmat bang in bawl ding hi.

(2)Galmat mi khempeuh in muncih ah mihingte kihehpihna lungsim, mihing vang leh mimal min zahtakna tawh kepna ngah thei ding hi.

(3)Numeite pen amau ngah ding hamphatna leh a mau tawh kituak in bawl ding hi.

(4) Thusitna a kineih ciang in galmat mi khempeuh in a min, a kum, a zaa (rank) leh mimal numbat te dong ding hi. Ahi zong in thudangte gen ding in sawl teitei lo ding hi.

(5)Galmat mi van leh nisim vanzatte a mau khut sungah koih ding hi. Galmat mite i puansilh nikten, nek leh dawn tawh kisai vanzatte simloh galvante khempeuh suhsak thei ding hi.Sum leh van manpha pen suhsak lo ding hi. A kisuhsak khak leh zong lai tawh ciamteh in a suahtak hun ciang in tua vante pia kik ding hi.

(6)Galmat mite in a maute a man pawlpite i thukhun leh galkap thukhamte zui ding hi.

(7) Kilemna ding thute ah galmat mite suahtakna khaktan thei ding hi. Ahi zong in thukham palsatna hang cih loh khumcipna kinei lo ding hi.

(8) Khialna nei a thu khensat mahun in tua mi in kisutkik theih nang in thu gen thei ding hi.

(9) Leitung bup buaipih thu ahilo gal buainate ah a diak in buaina a naksiat luat leh hih a nuai a hamphatnate mi khempeuh in ngah thei ciat ding hi.

Khoi zia:
(i) Galman pawlpite in galmat mite nek leh dawn, silh leh ten a kicing in a piak ding uh ban ah eilam galkapte sang in a niamzaw lo giahna khawlna ding gelsak ding hi. Amaute i cidamna zui in zatui zaha a kisamte zong pia ding hi.

(ii)Galkap ulian (officer) te simloh galmat mite thaman pia in nasem ding in kisawl thei hi. Galman kumpite khutnuai a om gam mite tawh nasep na mun kibang ding hi. A maute pen gal thu tawh kisai nasep leh a luahuai cidamna tawh kituaklo banah a tualniam nasepte semding in kisawl teitei kei hen.

(iii) Galmat mite leh a maute i tanau, beh leh phung leh ICRC phualpite kiangah thu zasak thei ding hi. Tua banah tanau, lawm leh gualte tawh lai kikhak theihna, van kikhaktheihna, leh biakna tawh kisai mite in vaveh theihnate phalsak ding hi.

(iv) Galmat mite in a mau a man thunei kumpite tawh ahi zong in, a maute huhna pia mite (kumpi nasem hi in, hi ta kei leh) tawh ahi zong in kizopna ah palai zang a thugen theihna (galmat mite palai ) ding in a mau deih mi telthei ding hi.

(v) Galmat mite in a maute cing ding a mawhpuakna a kipia palaite tungah lungkim lohna, ngetna te sunglut thei ding hi. ICRC palaite in galmatte kikoihna mun ah pumpi mahmah pai in ahi zong in, a maute palaite pan ahi zong in hopih thei ding hi.

(vi) Galmat mite in a maute hamphatna leh mawhpuaknate kiteltak in a theihna ding un a maute a kikoihna mun khempeuh ah tua thute a kicing tak leh miteng simtheih ding in kitak lang ding hi.

Puakkikna:
1. Cidam lo lua hi, liamma nasia lua hi, ci a kiciamteh galmat mite pen a mau inn leh logam ah puakkik pah ding hi. Ahi zong in tua bang mite in mailam ah galkap na sem thei nawnlo ding uhhi.

2. Gal buaina bei hun ciangin galmat mite khah in a gam, mun leh mual ah puakkik ding hi.

Galbuai hun sung in tangpi tangta venbitna ding tawh kisai Geneva thukimna:

(a) Tangpi tangta pen gal buaina hang a piang thusia lasia te pan in vengbit ding hi.

(b) Tangpi tangta leh galkapte kikal, mipi vante leh galkap vante kikal ah kitel tak a khen theih nang in ciaptehna neih tawntung ding thukham sung ah kigelh hi. Tua banah galvai tawh kisai munte bek muitum in doding cih zong kigelh khia zo hi.

(c )Galvan tawi galkapte cih lo mi khempeuh in tangpi tangta a hihi.

(d) Mipi van leh mite i cih ciang in galvai tawh kisai lo van, gal dona ding a kisam lo vante suksiatna, suhna hang tawh galvai a bang mah phattuamna omlo vante cihna ahihi.

(e) Gal simna, galdona ah tangpi tangta leh mipi vante kapsiatna kikham hi.

(f) Tangpi tangta tung ah hiamgamhna, vaulauna zong kikham hi.

(g) Kancian khentelna om lopi a kapna zong kikham hi.

(h) Tangpi tangta leh amaute neih leh lamte kapsia lo ding bek thamlo in, mipite a si a om loh theih nang leh siatna a tawm theih pen nang in galvai tawh kisai munte bek a hi thei zah in zong in kap ding hi.

(i) Gal dona ah sihna leh supna baina a tawm thei pen ding in gelna nei ding hi.

(j) Galte khutnuai a om mipite nek leh dawn ding an leh tui te sutsiatna, a kim leh pamte sawtpi tak siatna ding ngimna tawh gamtatna kikham hi.

(k) Ngeina tawh kisai vante, a lauhuai thahatna (energy) koihna munte( gentehna in Nuclear vante, tui dalna kulhpite), gal beina mun (no war zone) a om mite leh inn leh bukte, khuatang mite bitna ding nasem pawlpite mau leh mual te kapna kikham hi.
Tangpi tangta mite kapna, a maute nuntakna ding a kisam vante suksiatna ding venna, ngeina vante, a lauhuai thahatna (energy) koihna munte kaploh ding pen leitung bup gal buai hunsung bek hilo in gamsung gal buai hun sung a zong kizang ding thukham ahihi.

Gal buai hun sung a liamma ngah, cidam lo leh haksatna thuak mite khempeuh minam, biakna, mun leh mual khentuam lo in nek leh dawn, zatui zaha, nikten puansilhte a kipan honkhiatna vante, panpihna vante ngahsak thei ding hi. Numei leh naupangte pen tuamkep in a kilawm lo simmawh bawlna kinei kei hen. A kikhen thang innkuanpihte zong kimuhkik theihna ding, innkuan thu kizaktuahna te kisemsak thei ding hi.

A diak in ci leng gal buai hun sung a supna baina thuak mite in khentuamna omlo a ma i hamphatna leh nuntak theihna te ngah thei ding hi. Tua mite i mimal vai, vaang, upna, biakna leh ngeinate zahtak sak ding hi. Amaute nuntakna, pumpi leh lungsim cidamna te pen tangpi tangta leh galkap sung pan zatui lamsai nasem mite pansan in suk khak saklo ding hi. Thusitna a kineih leh zong thuman leh kikim tak in thusit ding hi.

Hih thu in leitung bup gal buai hun leh gamsung gal buai hunte a nih in huamkha tuak hi. Tangpi tangta cih ciang in hih a nuai a bang in nam (2) in kikhen hi.

(A) Galte khutnuai a om tangpi tangta

1. Galte gamsung a om mipite pen gam bitna ding thu hang a khaktanna cih loh a dang hunte ah vak khiat theihna pia ding hi.

2. A maute pen kivakkhia sak lo ahih leh zong a maute pen ei gam mipi te bang in bawl ding hi.3. A maute pen bitna leh muanna thu hang in vakkhiat sak loh ding a kisap leh a maute hehpihna ngetna lai pen angvan tuam omlo in a maute thu etkikna'ng ngen sak thei ding hi.

(B) Luahzawhna gamsung a om tangpi tangta te:

1. Tua mun a om mipi te pen a beisa hun a mah bang in zin leh van, tut leh khawl theihna pen a hi thei zah in hanciam in pia ding hi. Gamluah kumpi in mipite pen thukham tawh kituak in hoihtak in mawhpuakna la ding hi.

2. Gampan hawlkhiatna leh khuatang mite mun leh mual suanna pen kikham hi.

3. Kum (18) cing khin mite bek nasem ding in sawl thei ding a, tua sawlna pen luahzawh na gam sung a mipi te nasem a sawl theihna ding tawh kisai thukham zui bek in sawl ding hi.

4. Nasem ding a kaihkhop mite pen gal dona tawh kisai kha nate sem ding in thagum tawh sawl teitei lo ding hi.

5. Luhna leh a kisam lo pi a neih leh lamte suksiatna pen kikham hi.

6. Gamluah kumpi in naupang te noptuamna (welfare) nading zatui zaha tawh kepna leh cidamna tawh kisai nasepte makaih ding a mipi te'n nek leh dawn a kicing a ngahna ding in tavuan la ding hi. Tua kumpi in hotkhiatna kizang van, nek leh dawn te puakna a phal ding banah tua bang puaktuahnate a lamzang theihna ding in panpihna pia ding hi.

5. A diakdiak in ki-ukna, mipi neihsa leh mimal a neihsa nasepte khempeuh khawl lo in kivei suak ding hi.

6. Gamluah kumpi'n a mau galkapte leh thunei mite tungah gal phonna nasepte khaktan thei ding hi. Hih thu tawh kisai in a tuam vilvel in thukham gelh thei ding hi.

7. Tua kumpi in hekna thuak mikhat peuh pen thusit thei ding hi.

8. Tua thusitna ah thukhen zum paizia zuilo a thusitna tawh gawtna piak ding thu khensat theilo ding hi.

9. Kilemna ding a kisam thu hangin mipawl khat mat tang theihna nei hi.

10. Bang teng i ci zongin hih bang a na sepna khempeuh pen a kician thu gelhna zui in kisem hen la, kilemna lam sai pawlpite makai sak ding hi.

11. A maute i mimal vai, vaang, innkuan vai, upna leh biakna, ngeinate pen bang hun peuhah zahtak sak ding hi.

12. Thuneihna zang in mipite vauna, sawlna kinei kei hen.

13. Numeite pen a maute i vaang siatna ding kosiatna, a diak in sualna (rape) leh a kilawmlo pi a bawlnate kinei kei hen.

14. Khuatang mite in donghu lamsai pawlpi (gentehna - ICRC), tua gamsung ah singlamteh san (or) khalik san pawlpite tung ah huhna ngen thei ding hi.

15. Kilemna lam sai pawlpite leh leitung bup kipawlna pawlpite pan palaite in tua tangpi tangta suakta tak in va veh in hopih thei ding hi.

16. Tangpi tangta ulian thunei tu leh galkap lam ulian thunei tu te'n mipite tungah a gamtatnate uh pen gamluah kumpi in mawhpuakna la ding hi.

17. Tangpi tangta pen gawtna piakna bang dan in khaktanna kineilo na pi'n a kivakkhiat sak loh hun ciang in a maute pen tangpi tangta hi uhhi cih ngaihsun ding a galmat mite hamphatna tawh a kikim hamphatna pia ding hi.