Gamdang tung Zomite

GAMDANG TUNG ZOMITE - 2

Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau


Gamdang tung Zomite tawh kisai a ban zom kik thei i hih manun lungdam ing. Ka gensa bangin hih thului ngimna in gamdangah namdang tawh i kikholh ciangin i phattuampih ding cih deihna hi. Eima theihna leh kizatna mun panin i paikhiat ciangin mundangah i gamtatdan ding theihsa cih bang omlo hi. Amun leh amite tawh kituakin sin ding theih ding na om toto hi. Tua hangin gamgi i kan ciangin i theihsa tampi zattheih nawnloh a, a zat theih ding zontawm a kulna gam kitung hi. Sin ding a tam semsem ciangin sin ding om khempeuh sin pah ning cih lungsim a neite gamthak tawh kilem baihzaw hi.



Amau leh Ei: Leitung a liat mahmah hangin i gamtatna mun leh mual lian khawllo hi. Tuhun ciangin mawtaw leh vanleng tawh zin ziauziau thei ihih manin i khuahekna mun leh mual hong lianzawta hi. A gam a liat hangin i lungsim neu maw lian maw cih om hi. I lungsim a neu leh i gam neu ding a, i lungsim a liat leh i gam lian ding hi. Mikangte lungsim khat bel picing kasak mahmahna om hi. Mithak gamthak panin hong tung a om ciangin a lungsim sung uh ah hong simmawh kha phial zongin tua bang kampau leh gamta hetlo uh hi. America a Mikangte dingin kikoih leng, midang gamdang mi hong tungte ei hauhna hong duhgawh ci-in i simmawh bawl kha ding hi. Amau tua bangin mi simmawh bawlin gamta lo uh hi. Tua sangin huh ding i kisapna hong huh dingin mansa in om uh hi. Mikangte pen ei tawh kibang loin vak mawkmawk, cimthoihna in mi inn ah hawh cih bang nei lo uh hi. Midangte hun beisak hih ding kidawm mahmah uh a, tua mah bangin midangte'n zong amau hun beisak mawkmawk dingin phallo uh hi.



Amau leh ei cih lungsim om tawntung hi. Tua hangin Japan gam bangin gamdang mi khang tampi Japan gamah a teng khin zongin Japan mi bangin seh theilo uh hi. Tua hangin Japan gam a nop mahmah hangin amau mi na hih kei leh “amaute” leh “eite” vai tawh om ding cihna hi. USA ah a tung peuhpeuh tua bangin kicihna kumpi vaihawmna panin gamdang mite ciamtehna a om hangin gam mi hihna ngahte tua zahtakin haksasaklo uh hi. Nam lian ahihna uh a kilatna in thukhualna nei, midang huh nuam in kem nuam uh hi. 2004 kumin South Africa a Leitungbup Thunget Khoppi ka hawh lai-in kei hong muh ciangun China man (Sen pa) hong ci uh hi. China mi hi ziau leng cih nophuai tawh a kibat hangin ei zong ni khat ni ciangin nampi kisuak dinga, Chinese-te kiangah zong Zomi na hi uh hiam a kicih hun hong om mawh lo ding hi.



Gam leh lei kineilo cih lungsim i puak hangin leitungah kei gam kei khua cih ding nei lo mi tam mahmah hi. Tuni dongin Gypsies kicite India gam khawng panin Europe na tung uh a, Russia khawngah tampi na om uh hi. Ka gam cih ding neilo uh hi. Tua mah bangin Persi minamte zong India gamah a hau penpente lakah kihel uh hi. Amau gam buapih loin sum leh pai leh pilna zong uh a, India gam a company lian Tata, Birla leh adang tampi neite ahi uh hi. Miten gam a buaipih lai-un, Persite'n sum leh pai zonna (business) buaipih uh a, sum leh pai nei ahih manun leitungah thupina khat nei uh a, ki simmawh theilo hi.



Leitang nei masa ding maw, pilna siamna nei masa ding? Leitang i minam min tawh kiciamteh nei kei hang ci leng kikhial ding hi. Zomite tenna Mizoram, Chin State, Manipur gam, Chittagong hill track, Tripura leh tu'n gamdang kitung zihziah ta hi. Tua ahih manin leitang neilo kihi loin a kigawm khawm nailo bek i hi hi. A lang khat ah leitang nei kei leng tuni koi tengah teng i hiam zong cih theih hi. Pawlkhat in leitang nei masa leng a dang teng hong piang lel ding hi ci hi. A gentehna in pilna siamna i neih kei leh leitang i neih hangin namdang, paudangte'n hong uk veve ding hi. Gam pawl khat “suahtakna ngah” ahih hangin amau gam mi mipil tawm lua ahih manin gamdangte uk, kep kisam veve tam mahmah hi.



Khang Nihnate: I tenna gamthakte ah nu leh pate'n tate khualna in sep theih bangbang “gim ing, tawl ing” ci loin sem tangtang uh hi. Amau sum leh pai lim zon lua uh ahih manin khang nihnate nu leh pa tawh kikhawl man loin khangcing uh hi. Nu leh pa tawh kiho hun tawm nei lua ahih manun amau pau (mother tongue) siam ding zah in siamlo uh hi. I tate Zokam theisak ning na cih leh hopih tangtang leteh tua panin hong siam ding uh hi. Ahi zongin, “Zokam innsungah zang ung,” na cih hangin tutkhop, holim hun na neih kei uh leh i pau a siam ding zah un siam theilo ding uh hi. Innkuan pawl khatte'n tate tung panin Mikangpau sin uh ahih manin nu leh pate'n tate Zokam tawh hopih loin Mikangkam tawh hopih uh hi. Mikangpau sinna in na tate na zat leh na kisik ni ciangin bawlphat kik theih hilo ding hi.



Tua ciangin nu leh pa sum leh pai haksatna nei mahmahte a tate un a gen khiat loh uh hangin zumpih uh ahih manin amau pau nangawn zumpih thei uh hi. Ahih hangin nu leh pa laipilna nei, sum leh pai zong tua zah a buailote; a tate un zumpihlo ahih manin amau pau leh gamthakte pau nuam takin zang khawm uh hi. Hong paikhiatna gam zong tua zah in zumpih tuan lo uh hi. America ah Brazil khawng pan hong pemte laipilna zong nei, sepna zong kiciantak nei uh ahih manin a tate un Mikangpau leh Portuguese pau nuamtakin zang thei uh hi. Ahi zongin Mexico, Ecuador leh Honduras khawng pan hong pai nu leh pate'n Mikangte lo khawngah sum thalawh uh a, inn nuam hetlo sung khawngah teng uh ahih manin a tate un Mikangpau bek thupisakin Spanish pau zang ngamlo uh hi.



Khang nihnate'n kei gam cih ding a neih uh hangin, a nu leh pate gam zong amau hihna khat in tuat uh a, gamthak zong amau-a mah in tuat uh hi. Tua hangin amau gam lui ngaihna zong bangtan hiam khat nei uh hi. Amau khangah nu leh pa pau a zat theih kei uh leh tua gam lui pen tawh kizopna a lunggulh uh hangin haksa hi. Mikanggam a om ka hih ciangin, “kiMikangsak” mahmah ning a cih hangun Mikangte'n gamdang pan hong pai mah in na tuat veve uh hi. Mi pawlkhat in hih haksatna bang ci cih ding cih thei loin na gumthuak uh hi. Nu leh pate gam tawh kizopna a neih nop uh leh tua gam pau hiam, nu leh pate pau hiam a siam uh kisam hi. “Kei zong Zomi hi ing,” hong kicih hangin kiho thei kei leng haksa mahmah ding hi.



Israel mite kum tul nih dek tak gamdangah a om sungun Israel mi hihna mangsaklo uh hi. Ahi zongin amau Hebrew pau mangngilh uh hi. Tua hangin 1948 a suahtakna hong ngah uh ciangin amau pau sin kik uh hi. Israel gam ah a ciah kik peuhpeuh in amau pau sin kik uh hi. Tua mah bangin Korean te USA ah khang thumnate in amau pau sin dingin Korea mahah va zin thei uh hi. Khang nihnate'n a nu leh pate hong paikhiatna gam zumpih in amau pau zong thupi simlo thei hi. Ahi zongin khang thumnate'n a pi leh pute' pau theihnopna nei kik thei uh a, sin kik uh hi. Bang hang hiam cih leh amau tua gam pan paite zumpih nawn lo uh hi. Amau kipatna tangthu thei nuam in thupi sim kik uh hi.



Kawlgam pan hong pai Zomi khat in ama mi hihna (identity) a gen ciangin kawlgam a pumpi tawh a nutsiat khit hangin a lungsimin nusia zo lo hi. Tua hangin America gam khawng i tun ciangin Kawl ann, Kawl la leh adangdang kithupi ngaihsut kik bilbel thei hi. Kawlgam hoihna bang kigenna om leh kisak theihpih dingin kimansa hi gige thei hi. Gamdang gam tuamah na om hangin na lungsim gam nih ah om tawntung hi.



Tagah Nawi Mu: I gam, khua leh tui-ah nek leh tak haksatna hangin gamdang i tung hi. Gamdang i tun ciangin nek leh tak na baihlam mahmah banah a lim a al dang zong nezo dawnzo dingin ki-om hi. Tua bang ciangin kikem kidawm loin i gamtat ding lauhhuai hi. Kei muhna ah zu mahmah in hong siasak kasa hi. Midangte'n zu a dawn hangun ihmut nopna nei thei uh a, gamlumna bawl loin amau inn tung uh hi. Zomite'n zu i dawn ciangin bang hangin gamlum sese ihi hiam? Zu hangin khangno khangham bangzah in sihna tuak khin i hi hiam? Zu loin nungta thei nawn vetlo zulungvei kitam semsem leh kilawm hi.



Mikang gamte a tamzaw zu dawnna gam hi. Kum 18 pha khin zo khangno in ama lunggulh bangin a gamtat theihna gam hi. Ei pen tua bang gam iva tun ciang ei leh ei kikem a hoih sawm ding haksa kisa lai hi. Bang hang hiam cih leh u leh nau, kim leh pamte hong kepna tawh a nungtate i hi uh hi. Tua ciangin Pawlpi mite in zong hong kem hong cing uh hi. Mimal a kikem siam sangin tangpi tangta in hong kep manin gamtat hoih gamta i hi uh hi. Tua ahih manin kuama hong uk nawn lohna i tun ciangin kei leh kei ka hanciam ding cih sangin suakta kisa in kisiatlawh zawsop hi. Zomite nupa kikal buaina thu dotna August 2010 a kong khah khiatna ah “papi zu kham thei” i buaina lianpi hi ci-in hong kidawng hi.



Niangtui khum leh moh lim nono ne zo loin i khang khia uh hi. Buhsih nangawn nisimin i duh bangin kine zo lo hi. Sa meh i nek ni ding bangin i om nuam tuam hi. Tua bang haksatna panin gam khangto i tun ciangin duh zahzah nek theihna gamah i kikep, i kidek kei leh thauna, sikhang natna cih bang natna tuamtuam kingah baih mahmah hi. Lawmte khat in, “Duh bangbang i nek theih lai-in nek ding kinei vet lo hi, tu'n cidamna hangin i nek theih nawn loh ciangin nek ding tam mahmah hi,” ci hi. I duh mahmah lai-in nek ding kinei lo, i nek theih nawn loh ciangin nek ding hong kicing mahmah cih zong hamphatna ahih hangin thubaih lo hi.



Nek leh tak thu zong kikemsiam takin i zatheih ding thupi hi. Nidangin Mikangte'n sa lim nek mahmah uh hi, ahih hangin tuhun ciang anteh lohing, mehteh, mehgah lim nekzawta uh hi. Zomite'n anteh bek ne zo-in sathau kan leh sa khawng mah kiduh hi. Anteh lim nek mahmah kisam ahih lam phawkhuai hi. Nidangin ak pum khat innkuan khat in kine thei hi. A sa nek khak ding haksa pian ahih manin thunget zong hahkat kisam hi. Tuhun ciangin ak pum khat mi khat in kine phiuphiau thei hi. Mikangte duh bangbangin ne ziahziahte a thau lua tampi i mu uh hi. Ei zong kikem kei leng amau mah bangin kipuak kihkeih ding hi.



Thukhupna: Kawlgam leh Vaigam khawngah inn i lei ding ciangin sum kicing i neih masak kisam a, tua tawh kilei in inn leh lo kinei thei hi. Mikang gam i tun ciangin inn leh lo bek hilo mawtaw zong leiba, ahih kei leh abat (credit) in kilei thei hi. Inn leh mawtaw lei i kicih ciangin sumbat hau mahmah i hih lam kiphawk loin a sum neitakpi mah i kisak ding lunghihmawhhuai hi. Credit Card tawh van lei thei dingin credit card companyte'n i min tawh a card hong zuak thei uh hi. Tua tawh i deih khat leiin i kui mengmeng uh hi. Credit card pen Mikanggam ah zangkhial in a cimawh mi tawmlo hi. Tua ahih manin sumbat neih ding baih mahmah a, a hunlap in na lohkik pahpah kei leh na sumbat hong tam lua thei hi.



Mawtaw hawl theihna letmat driving license zong DMV zumpi mah panin kumpi ngeina bangin neih i sawm ding kisam hi. Lamkal ah palik zuautheite tung panin lei ding cih khawng sawm het loh ding hoih hi. Gamthak i tun ciangin Mikangpau i siamna dingin ESL program kumpi in hong vaihawmsak hi. Hih bang pausinna ah Zomite kihel manloin sum leh pai i zong tangtang uh hi. Mikangpau siam ding i hanciam kei leh gamthak i tun hangin i gamtatna hong neu mahmah ding hi. Pau siam mite'n nasepna a hoihzaw, a kipzaw hong nei ding uh a; pau siamlo te'n nasepna a hoihlo zaw deuh hong nei ding uh hi. Pasian in i omna gam ciat ah thupha naak hi dingin Ama thupha hong pia kim ciatta hen. //