Khanmawh bawk (Nekgukna leh golhgukna)

Kiamsuk lam sangin khantoh lam ma-nawh leng ki-ut zaw tek hi. Siatna lam sangin hoihna lam ah min ngah leng kilung gulh zaw tek hi. Zawnna sangin hauhna lamah manawt ding lampi kizong tek hi. Natna pan damna i ngahna dingin kikem kikhoi-in i om hi. Tulaitak a, i dinmun panin nunglam kalkhat suankik sangin mailam ah mainawt ding, kalsuan khia ding cih i ut pen tek a hihi. Sum pek khat i neihna panin pek sawm neih theihna ding, pilna ah high school panin college ah, college pan in university ah cih bangin kalsuan toh ding pen i ut pen tek a hihi.

Mainawtna, khantohna lam ah kalkhat suan theihna dingin hanciamna kinei tek hi. Ei mimal mahmah in tu dinmun sangin a sangzaw dinmun i tunna ding, tukum sangin maikum ah a hoihzaw nuntakna i ngahna ding cihte pen i thu ngetna a hihi. I innkuan sung nuntak zia mahmah zong tulaitak i nuntakna sangin mailam ah a hoihzaw leh a daupai zaw nuntakna i neih ding ki ut tek hi. Neih leh lam a kicing a nei zaw innkuan, a cidam zaw innkuan cih bang i ngahna ding pen i thu ngetna a hihi. Nu le pa nasepna ah a hoih zaw thaman ngahna ding leh naupangte siamsinna ah lawhcinna ding, leh naupangte a khankhit ciangin mi thupi a hong suakna dinguh i thu ngetna hi tawntung hi. I khuasung huamciangin enleng, i khuasung ah khuanu khuapa in an khing tuibuk kham in, cidam ludam in huih sia guahsia te i pelh a, a khangto khua khat suahna ding pen khuasung hausa leh upa te ngimna ahihi. Gamsung huamciangin en leng, i gam makai te'n zong gamsung mite a khantohna ding gelna leh mi khempeuh in ankhing tuibuk kham in nuntakna nuam zaw ngahna ding in gelna hoih vive kitangko hi. Nunglam ah kikai kik lo in, mailam ah kalsuan in khantohna neih ding pen mihingte lunggulh lianpi khat hi tawntung hi.
I lunggulh khantohna ding tampi takte i ngah theihna dingin a lampi zuih ding khat om hi. (Si le sa kammal in cileng “Thuman” hi a, biakna kammal zang leng “Jesu” bulphuh ding cihna a hihi. LST sungah Jesu in kei mah in “Thuman” ka hihi ci a hih manin hih mun ah, hih kammal nih pen a kibang hi ci’n sang ing). Tua lampi zuihna ah hong dal thei thu leh hong khaktan thei thu a tuamtuamte i hep khiat kul hi. Tua thute sung panin a siahuai penpen in nekgukna (corruption) leh golhgukna (bribery) hi a, ei sungah zong thuklut leh tam mahmah khin a hih manin i paihkhiat theihna ding lampi i gen nuam hi. Nekgukna leh golhgukna pen, pawlkhat te'n "a ma aituam sum hi tuanlo pi" cih a hizongin, "a hong pia te'n kei zeek ding a hong piak sa hi lel" cih a hi zongin diktanna ding kizong thei hi. Kumpi vaihawm Uliante bangin "Kumpi lam pan hong pai hi in, mipi tung pan ka don hi kei; kei pen tuate zeek ding a hong ki-ap hi" cih bangin kisiansuah thei kha ding hi hang. Phatuam ngaihna (philanthropy) leh biakna nasepna a te'n "a pia ten phal tak a hong piak sa hi; Kei deihna ah ka zang thei hi" ci'n kisiansuah nuam ding hihang. Kumpi vaihawm Ulian leh biakna nasepna mi khempeuh in ei tungtawn a hong kipia khiat sum leh nate khempeuh a kipiakna mun tektek a zak ding pen thumanna a hihi. Pawlkhat leuleu in a sum phazah (amount) a tam ciang bek in nekgukna, golhgukna kisa kha hi. Kipawlna sum leh innkuan sum a vanleina ding sum zakhat hong kipia sung pan sawmkhat nang a ding a nazat pen kithei thamlo a hih manin simtham gamtatna banglo kha ding hi. Kumpi Ulian leh makai Sia/Siama te'n sum tulza sung pan tulsawm a lak pen nekgukna tawh kibang phadeuh hi. Tua bang hi hetlo hi. Nang in sum zakhat sung pan sawmkhat na guk lak leh Ulian te'n tulza sung pan tulsawm a lak pen a percentage in kibang hi. Nang a ding lo pi panin a met nadawh pen thuman lohna hi khin veve hi.
Mimal, khuasung, tualsung leh gamsung i khantoh theihna ding a kisam masa penin thuman gamtatna (nek guk, tak guk beina) a hihi. Thuman gamtatna pen thu lamdang pi hi hetlo a, a diak in ei Zomite sung bangah, i neu tung pan kipan i biakna thu tawh i kisin sak thute vive a hihi. A neite phalna omlo in mite na/van mawk lak loh ding, zuauthu genloh ding cihte a kipan pen i thu-upna pan bek hilo in, i pu leh pa khang pan a zuih thu thugil khat a hihi. I pu leh pa ngeina a zong “ki-gi na khinn kei un” cih thucin a hi zongin zuau thu gen loh ding deihna in “zuau in a khap tawn” cih a hih zongin thucinn na nei uha, thuman gamtat ding na kihilh tangtang uhhi. Thumanlo a gamta mi leh zuauthu tawh kiciam mite pen a mau khang bek hilo in, a suan leh khakte tung na-ngawn ah tung thei cih upna na nei uh ahih manin gamtatna leh kampauna ah thuman ding na masa sak uhhi.
Tuhun ciangin gam vaihawm zia kilaihna zui in, biakna paizia a kipan nuntak zonzia zong tampi kilaih toto hi."Ei tunga thunei mite zahtak dinghi", ci a kihilhna pen a khengval in kizang hi. Kumpi uliante, sangsiate leh biakna nasemte cih a kipan eitung a thupha hong bawl mite tungah khuttawi (gift- not present) piak pen kilim zat mahmah ta hi. Kumpi zum leh Sang zum lamah nasemte i mai-et nop ciangin i neih zawhloh na manphate kitawi in va kipia hi. I piak Uliante’n zong a piakhia mite’n phal tak a hong piak hi ven, cin kisuanna om hetlo in kisang hi. A thu in, kizahtakna leh itna kilahna hi a, a hoih mahmah tei hangin a gahkhia (outcomes) leh a tawptawp lam ciangin a thuman mikhat a guk gamtat dan ding a tawsawn tawh kibangsak hi. Khuttawi pia mite’n a deih uh zong ngah pah uh a, a ma uh vang mahmah thei mah hi. Kumpi thukhen zum a thunei pawlkhat bangin thukhen zum a nasem Uliante khuttawi pia peuh leh a thu pen zohsa suak thei a, vengsiang thei ziau hi. Sangnaupang te in Sia/Siamahte khuttawi pia peuh leh lai sim kullo in ong thei ziau hi. Tua hangin a beisa tawlkhat sungin Zomi siamsin, a diak in Distance Education tawh Degree la dingte in Zogam pan Apple tawh Sia/Siamah te mai-et a hih manin i degree na ngawn pen Apple Degree kici ngei liang hi. Ulian te’n lah khuttawi puak lo mite pen khentuam pian mawk ahih manin thuman gamtatna hong beibei hi. Kumpi lam pan hamphatna ding a om takteh, a pil a siam a sem thei ding mite'n khuttawi a puak kei leh tua hamphatna ngah khalo uhhi. Sinna a neilo mi mai-et thei mite bekin ngah kha ahih manin a sepkhiatna uh zong hoih zolo pah hi. Khuttawi kipuakna pen lungdam kikohna hi a, a thu in hoih mahmah ta se leh a tawpna lam ciangin i zatdan pen “mimal phattuamna zonna” dingin kizang suak a hih manin a thuman ding kimlai pen thuman lo gamtatna dingin a tawsawn den i suak hi.
I Zomi khotang nuntakna i etkik ciangin i pu leh pa te’n a nungta Pasian a theihma hun pek-un khuasungah tangpi tangta a ding nasem mite gilkial dangtak in koih ngeilo uhhi. Khua khat a kisat nak leh ukna lam a sem ding Hausa om a, biakna lam a sem ding Siampu koih uh a, lokhawh singpuakna a kisam vante a bawl ding Siksek om den hi. Hausa makaihna tawh khua kisat a hih manin mipi’n Hausa te tungah siah le tang a piak pen a lamdanglo ci ni. A hih hangin Siampu leh Siksek pen Hausate seh (appointed) hi a, a maute tungah siah leh tang kipia lo na pi'n gilkial dangtak dingin khuasung mite'n koihlo uhhi. A taktak in Siampu leh siksek pen mipi nasemte a hi uhhi. Nekzon zia tawh kizui in kum khat sung nasepna gah a kilawh ciangin siampu leh siksekte a ding khuasung a inn sim ah an seu (a tehna kikim sinsen), kum khat kham ding, in kidon sak hi. Kuamah in a tuam in khuttawi puak tuamlo hi. A zenzen in tua bangin a tuamin khuttawi a kipuak zongin Siampu leh siksek te’n tua bang mite tungah maipha pia deuh cih omlo hi. Tuhun ciangin i pu leh pate khekhap mah zui in biakna Sia/Siamah te pen pawlpi tampi in gilkial dangtak lohna ding gelsak a, mite sangin a kicing zaw a ngahna ding uh kivaihawm sak hi. I thumuhna leh ngaihsutna hong tangzai semsem a hih manin kammal zat zong “khuttawi (gift)” panin biakna nasem te i piak pen “itna khuttawi (Love-gift)” cih tawh kilaih to hi. I pu leh pa te hunlai in Siampite in a mau thu tawh khuadangah biakna vai a ut bangun a sep theihloh uh hangin tuhun ciangin biakna nasemte in a mau thu tawh a utna mun, gam ah zin in biakna thu tangko theita hi. A kipia khuttawi te zong kua mah tungah tua zah ngah, tua ci zat cih pulak kullo a hih manin zin leh vak ding kitha lawp mahmah hi.“Itna khuttawi” a pia zolo mite pen kammal zat zui in “biakna uklo, itna neilo” cih hong leh suah dikdek mawk hi. Itna khuttawi pen itna kilahna hi a, a thu hoih mahmah na pin, a tawp lam ciangin thumanlo gamtatna hong tun mawk hi.
Mihingte pen thuhoih deih vive i hih hangin i kim leh kiang kilam khiat zia leh i kitawsawn zia in hoihna ding lam ah hong puak theih bangin, siatna leh thuman lohna lam-ah zong hong puak lut theihi. Pasian thu leh thuman tawh a nungta Kumpi Ulian khat leh biakna nasem khat pen a kim leh kiang a om mite tawsawnna hangin siatna khukpi tung theihi. I gam a khantohna ding leh thuman tawh gamtatna dingin nekgukna (Corruption) leh golhgukna (bribery) i beisak a thuman leh thutang (truth and justice) tawh vaihawm ding kisam hi. I gamsung khantohna dingin kumpi vaihawmte nasem ziate pulak kul ding a, Zomite khotang nuntakna (civil society) khantohna dingin biakna sung a kipan kipawlna tuamtuam a nasemte sepziate puah ding tampi om hi.
Thuman tawh nasepna ah khantohna lam i mainawt theihna dingin Kumpi vaihawmna sung, biakna nasepna sung leh kipawlna tuamtuam sungah nasepna pen mipite muh theih dingin a kilangtang muhkhiatna (transparency) a om ding kisam hi. Kumpi vaihawmna leh nasepna ah, "mi muanhuai te’n a sem hi" cih bek hilo in, mi muanhuaite nasepna a man leh a manloh mipi theih dingin pulak khiat ding kisam hi. A kisapna zui in sumlut sumzatna, vaihawm thu kikupna leh nasepna ding gelzia cihte a kipan mipi te’n a theih kisam hi. Biakna sungah zong sep ding i sawmna omte mipi tungah i gen leh i nget bangin tua a ding a zat takpi kisam hi. Mipite in mission nasepna ding a, a piak khiat uh van leh sumte pen tua mun mah-ah i zat ding thupi hi. Tua banga hong kipia khia sum leh vante pen mimal hamphatna ding, inn leh mawtaw leina ding a hong kipia hilo cih phawk kul hi. A hong kipiakna na mun mah ah i zat pen a na i sep Pasian deihna hi. A kisapna i nget hun lai a, i gen bangin i ngah khit ciangin zong a kizatna sumlut sum zatna cihte a kipan i matutnate zaksak kik ding kisam hi.
Thuman bulphuhlo  leh diktatna lo tawh i minam leh gam sungah khantohna om ngeilo ding hi. I biak Pasian minthang, minlian ngeilo ding hi. I gam leh i minam sungah i pu leh pate thuman leh cihtakna, angsung bek khuallohnate i cinkik na dingin Kumpi vaihawmna nasem Uliante, biakna nasem Sia/Siama leh kipawlna tuamtuam a nasem makaite, mipi mahmah pan khop kulhi. I khuttawi zat pen itna lahna a hih hangin tua i khuttawi hangin thuman kihei khia thei a hih manin mipi in zong zatsiam kul hi. Ulian, Sia/Siamah khempeuh khuttawi piak pahpah ding hilo hi. Makaite siatna sungah a tawsawn den  i suak thei hi.
Dated: December 12/2016