Ngeina leh Khuado- 2021 Khuado Thu genna

Khuado Pawl Thu genna
Tulsa, OK. USA
“Ngeina leh Khuado”

Dam maw, Zomi a kuamah peuh!
Tuni in hih bang mun ah hun hoih hun pha hong pia i biak Pasian tungah lungdam ka ko masa hi.
Tua khitteh, Zomi Innkuan OK sungah makaite, vaihawm upate leh mipi khempeuh, tu ni a hong pai pawi hong sim mi khempeuh leh online pan a en mi khempeuh tungah ka lungdamna hong ko ing. 
(Zomi Innkuan USA- ZIUSA na ah tha hong pia, a diak in Tedim meiset leina ding ah ma i pan khopna hangin lungdam ing. Tua ban-ah kum 2022 teh Zomi Khawmpi USA pen Tulsa, OK ah kibawl ding hi.)
Tuni in note khempeuh tungah kong gen ding thu in, “Ngeina leh Khuado” cih thulu tawh kong gen ding hi. 
“Ngeina” i cih pen Mihon khat i “nuntak khosakna ah a zat khop thu a hi, thucin (Values), leh thuzuih (belief) a kipan, thu ngaihsut zia, kizop zia, kampau luhek zia, ciamnuih genzia” dong a huam a hihi. 
“Mikangte ciam nuih gen thute khong ah ei pawl pen i nuih za kholloh na pen, i ciamnuih ngeina dan a kibat loh man a hihi. 
Mikangte in khut zan in hong sap teh khutpek thal ngat in hong sam uh hi. Kawlgam ah khut pek khup ngat in hong kisam hi. (Mikangte hong sapna pen Kawlgam lam ngeina dan in a sang hi leng, kitona tawh kibang hi).
U zaw te u ci in sapna zang ngeina nei te i hihi. Mikangte a min pi mah tawh kisam lanlan hi. Phamawh sa lo lel uhhi. Hih pen i ngeina kibat lohna hang a hihi. 
USA leh gam pawlkhat bangah sang naupangte in a siate uh bek lai hilh thei dingin koih uhhi. Sang naupang pawlkhat bang a nu le pa in lai hilh leh Lai hilh theihna ding license na nei hiam ci thei uh hi. (Hih te pen ngeina zatzia kibat lohna hang a hihi.)
 “Ngeina” cih thulu tawh kong gen ding tak ciangin- Khen neu (3) in kong khen nuam hi. 

Ngeina tawh kisai khen neu masa ah:
Cultural Relativism (Ngeina bulh tuahna)
Ngeina bulhtuahna (cultural relativism) i cih pen “mi honkhat i minam ngeina, pupa zia leh tong, paizia ngeinate pen a mau (minam huam) sung a dingin a hoih pen hi” cih sanna leh a mau lam pan en a kibulhtuahna a hihi. Kammal dang khat in gen leng “a man leh manlo, a hoih leh hoihlo pen” pen a mau ngeina zangin tehkak, khensat hi cihna a hihi.
Ngeina bulh tuahna (Cultural Relativism) a sang mite in “leitungah a kizang taang ding ngeina omlo a hih manin minam khat i ngeina leh pupa tawnzia te pen a mau mun leh paidan tek ah man tek, hoih tek a, a lianzaw a neu zaw cih omlo in a manphatna uh kikim hi” ci uhhi.
A sia a pha, kilawm le kilawm lo pen “a mau ngeina ah hoih a kisa nak leh” hoih hi, ci a san sakna hi a; a sia a kisan sak a, ngeina hoihlo cih bang a omlo hi. Gentehna in, “Pasal a sih teh, a zi tawh hankuang ah vui khopna “human immolation or human scarifies” zatna pen a zang minamte/ a zang biakna te in a mau ngeina ah hoih sa uh a hih manin midangte in hoih kei cih sak theihlohna hi a, a mau san bangin “a hoih a sansak lelna” a hihi.
Hih pen Ethical Relativism tawh kinai mahmah in kitel khial baih mahmah hi. 
Ngeina pen a zang mite zatna leh manpha sakna pansan in a hoih leh a man phatna tawikhai a tehna hi a, sia leh pha theihna khenna (moral) tawh etkak in tehlo uhhi. 
Hih mun ah, sia leh pha khentelna (moral) zangin a khial leh a hoih zangin “ngeina hoih leh ngeina hoihlo” i zat siam ding kisam hi.
Ngeina tawh kisai Khen neu (2) or thu nihna ah
Cultural Assimilation (Ngeina dep mangna)
Ngeina kidep mangna cih pen “ngeina lian khat in ngeina neu zaw khat pen dep gawp a hih manin ngeina neu zaw pen tang zo nawnlo a hih manin, Ngeina lian zaw zuihna or man sak zawkna leh hoih sak zawkna” a hihi.
Zomite pen mi ci tak, mi gin-om, mi thuman leh zuau genlo te i hihi. Kumpi lam leh Zum lam tawh ki hen khawmna (binding) a om loh hangin zi leh pasal khan kitul in a kiteng minamte i hihi. 
Kitenna letmat nei a kiteng maw ci leng, a neilo tam mahmah ding hi. (Hih sungah a khang ham lamte bang Marriage Certificate omlo, US pai dingin a khong nung bawl pan bang om kha lai ding hi.)
Tu hunteh, Marriage certificate bang nei lenlan in nupa khan kitullo mitam pi i om ta hi. (Tua bang mite a kawk leh gensia ka hi kei hi. I nuntakna kikhek zia a gen bek i hihi.) 
A beisa hun lai in, nungak tangvai lawm kingaite bang a kingaih lam uh khua sung mite in theilo, zah dongin om hi. A kiten ciang bek uh a kithei pan zong om mai thei hi. Tu hunteh tua bang hi nawnlo in, ki ngai hi cih mi theihloh ding lau bang a, “khut kilen gaigai, ki zutzut”, in i om ta hi. Tua sang a sangzaw khat lai ah, kitenna om nailo pi in inn tuan khawm, inn sap khawm cih khong in ki om lel mawk hi. Hih pen i kim leh i kiang a om ngeina lian zaw te in hong depna tawh a hoih zaw kisa in, ei ngeina dan pen a hoihlo zaw sakna, a hoih zaw a muhna pan hong kipan zong hi mai hi. 
U gual, nu leh pa gual, pi le pu gual te pen a mau tawh kituak in U, Nu, Pa, Pi, Pu ci’n kisam hi hang. Tuhun teh, tua bang in ki tam sap nawnlo, minpi mawh tawh kisam ziauziau lel ta hi. U hong ci in, Nu hong ci in, Pa hong ci in cileng, “tua kong sapna na min hilo maw” cih bangin ki leh dot zawsop mai ta hi hang.
Khial na sa hiam, Man na sa hiam, or A kisam khat om na sa hiam? 

Ngeina tawh kisai Khen neu (3) thumna na ah
Cultural Adaptation (Ngeina khektuahna)
English ah, “Necessity is the mother of Invention” - Kisapna pen a thak bawlna i nu a hihi. 
Ngeina khektuahna pen Mun dang gam dang a om na hangin zong hong piang hi. 
Tua hilo in, tua minam sungah ngeina, sanna leh upna kikhel na hangin zong piang hi. 
A dang lai in “Mo, zu thawl pia” a ki cih tak ciangin a zu ngiat mah kipua, kikeng leh kipia hi. Tu hun teh, Upna a kikhek na hang, or Christian suahna hangin “zu tangin, ci khum bawng nawi leh niangtui” ki zang zaw ta hi. 
A bei sa in khuado hun tak teh “Zo zu mah ki lup, kitep hi.” Tu hun teh, niang tui, or Cool drink khong kizang hi. 
Hih ngeina khek tuahna pen ei minam sunga thu up zia, thu san zia kikhek na hangin a piang a hihi.
Mun dang, gam dang i tun manin zong Ngeina khek tuahna (cultural adaptation) hong piang hi. 
Mi khat inn ah va vak ding, va hoh ding ciangin “thei sak masa, hopih masa” pen midangte hun leh awng theih ding theihna khong a hihi.
Tua ban-ah nekzon nasepna a Uliante mai ah khut zep lenlan cih pen kizang nawnlo, zahtak hangin a mai ah kun dudu cihte kizang nawnlo hi. 
Hihte pen gamdang i tun takteh a kigawm tuah ngeina pawl a hihi. 
Hoih zaw maw, hoih lo zaw cih gen thei khang!
Mun dang mual dang ah i om teh, ngeina khek tuahna (cultural adaptation) a om kei leh, tua minamte ngeina si thei ki ci hi. 
Ngeina a sih lohna ding in, mun le mual khekna (geography), nuntak khosak zia (social life) kikhekna hangin puah (modify) ding a kilawmte puah in, khektuah (adapt) ding a kisamte khektuah ding kisam hi. 
Mang dan hi e! ci’n san siam ding leh zatsiam ding a kisap hun hong tung hi.

Tuhun laitak in Zomite in i ngeina tawh kisai tona (challenges) tampi i phu kha hi. 
Pasian hong piak sia leh pha khentelna zang lo in, “i kim leh kiang a om mite ngeina pen a neite in a mau muh dan, sandan ah hoih hi a cih uh leh a hoih sak pahna, sia hi a cih leh sia sak pahna” cih thu bulphuh in i pai leh thuman khat bek om nawnlo in i gam mang thei hi.
Sia leh pha khen telna – Moral and Ethical pansan in i ngeina hoih te i kep cing kei leh ngeina hoihlo nei midangte i ngeina in hong nawm valh ding a, ei ngeina hoihte i hing suak sak zo kei ding hi.
Sia leh pha khentelna pansan in ngeina hoihte a hin suak theihna dingin a kisapna munte ah khektuah (adaptation) bawl a kul na mun ah i bawl siam a kisam ding a hihi. I puah a kul na mun ah i puah ding a hihi. 

Zomite in ngeina hoih tampi, ngeina kip tampi i nei hi. Tua Zomite i ngeina kip i neih sung pan in tuni a kibawl “Khuado” pen a thupi leh a kilang tang (significant) penpen khat zong a hihi. Khuado pen i Zo ngeina pawi thupi pen leh i limzat pen a hih mah bangin zatzia, deihna a tuamtuam nei a kibawl a hihi. Khuado zat zia leh deihna a ki telna dingin khuado la khat en le hang.
(1)
A: Kum kikhen e, solkha dang e.
Ziin in a vang khua zong hen aw.
B: Ziin in a vang khua zong hen aw.
Siansung tui bang siang hen aw.
(2)
A: Tukawl tawi kum khua i khen aa.
Ningzu khum leh aisa aw e.
B: Ningzu khum leh aisa aw e.
Khan kum sawt ciam lai leng ci’ng e.

Hih la dawng (1) na a bul ah en leng- Khuado pen i Zomi te kum simna, kum kikhen hun a kiciam teh a hihna i mu thei hi. Dawng (1) a dawn lam en leuleu leng, “Zin Mang zong a kici, Dawi hawl khia in khua sung “siansuahna” hun a kizang a hihna zong i mu hi. 
I theihna ah, i Zo ngeina pen Lawki (Dawi bia) mite ngeina dan in ki koih kha hi. A hizongin i pu leh pate in zong Dawi na hawl khia uh hi. Tu hun a Dawi hawl khia, siansuahna cihte pen i pu leh pa te in zong tu ma kum tampi lai pek pan in na zang khin uhhi. (Matthew a lian 12:27 pan sim leng, “Satan (Siatna) in siatna hawl khia theilo a hihna, Topa Jesu in na gen hi.)
Hih la dawng (2) na en leng, “mai (kum) lam a ding thu ngetna, deih ngetna” nei a kibawl hihna i mu thei hi. U le nau sung, khua sungah cidamna, kilemna a om ding, khansau na a om ding deih ngetna in a kineih hun a hihna i mu thei hi.

 “Khuado” tawh kisai in i thu genna, “Khuado i deihna leh zatzia” i gen behlap ut hi.  Tu lai tak i Zo ngeina pen a nuntak dan leh a kizat zia a nam tampi i mu thei hi. Leitung kikhelna, khantohna hang zong hi thei a, Ngeina tawh kisai khantohna hang zong hi thei hi.  Zu hawm sa hawm zia, khuado bawl zia te khempeuh “a sep dan” ki lam dang ta hi. A hizongin tu ni ciangciang a deihna thu paipi (spirit) ki khahsuah lo a hih manin angtang huai cih ding hong suak hi. Zu tangin niang tui kizang, khuado ni in zu ai sa ai in ki om nawnlo a hih manin a hoih lam ah kikhangto hi, cih ding a hihi. 
A hizongin kikhelna khempeuh a hoih hi kimlo hi. Khuado zatzia zong kikhel toto hi ta mah leh a deihna taktak a kikhel loh ding thupi hi. Tu hun teh a deihna (spirit) na ngawn a kikhel thei ding sep zia leh bawl zia tampi ki mu thei, ki lang kiaukiau thei hi. 
Khuado tawh kisai in Kawlgam sung bangah “Khuado” kici pen – Zomite kauhtit sapawi” cih bangin kigen hi. English siam a kisa zaw deuh mite in, “Zomi Harvest Festival” ci uh hi. Tua bang te ka gen tak ciangin “mawhsakna, man hi, manlo hi cih thu” hi lo hi. 
A beisa hun in u pu le pate in Khuado pen an lak khit hun in a bawl uh hangin “Anlak pawi” na cilo uhhi. I Pu leh pa te in Khuado mah na ci uhhi. Khuado pen Proper noun (Nate min) hi a, Khuado mah ci-in, zang ziau leng a hoih pen dingin ka sang hi. A zenzen in a thei ut mite in hong dot leh, “Zomi Harvest Festival or Zomi Kauhtit sa pawi” ci bek leng hoih zaw dingin ka mu hi. 
 “Mai lam ah i Zo Ngeina” kepcing na ding pen hih mun a hong pai, hih thu a za kha Zomi teng bek hilo in Zomi mimal kim ciat in vaipuak nei i hihi. 
Tua vaipuak pen a golzaw, a neu zaw cih omlo hi.
Leitung bup ah minam kician hihna ding a, a kiciamteh a kisam thute sungah ngeina kician neih kul a hih manin Zomite zong i ngeinate “a hi dan lian, leh a deihna lian mah tawh i kep cing suak zawh ding” kisam hi.
I pu le pa te in khuavak deih in, khua zing deihlo; kammal dang khat tawh a gen hi leng “hoihna deih in, siatna a bawl Dawi, deihlo in hawl khiat” uh hi. 
Minam picing khat i hihna ding, i khua leh tui in mai (kum) lam ah cidamna, khansauna leh nopsakan thupha a ngahna dingin Siatna hong puak Dawi leh Kau te i minam sungah hawl khia ni. 
I minam sungah siatna a piangsak thei- kikhena a piangsak thei- muhdahna a piangsak thei- i tatziate, i zia i tongte hemkhia ni. 
A beisa hun in i gamtat lu hek zia a hi, “khua khat leh khua khat ki dona, beh khat leh beh khat kidona, pawlpi khat leh khat kidona, te in i minam sung cidam saklo a hih leh tua dawi sia te tuni i Khuado ni in hawl khia ni!
I minam sungah kisiatna ding a piangsak thugenna, media zatna leh tangkonate nawl khin in nil khia ni!
Hih thute pen mi khat bek sep ding hilo a, mikim in i sep theih leh i sep tek ding a hihi. 
Nang leh kei i sep ding vaipuak a hihi.
I minam bup a kipsuak na ding, i ngeina hoih te i kepcing kul a hih manin “sun mang kibang- khat nei khawm ni!
Tua sunmang kibang i matut zawh na ding in a munmun a makai kiseh mite thu gel nate ngak siam in, ei ma panna ding mun leh ei sep ding hun a hong kipia vaipuak khempeuh a sem siam tek dingin Zomi a kua mah peuh Pasian in hong siam ta hi. 
Lungdam
October 09, 2021