Piang lui, Piang thak leh Piang khial

Theih ding: Hih lai sungah a ki gelh thute in mimal, pawlpi leh paizia, tawnzia khatpeuh ko nopna hilo a, muhna pulakna leh genna bek a hihi. Kua mapeuh in mimal leh pawlpi tawnzia, paizia te dona in hong lak sak kei un: Lai gelh pa

Thu masa:

Hih lai sungah biakna thu ka cih ciangin Zomi a tamzawte biakna a hi, Christian biakna gen ka hih manin i gamsungah Christian hong tun pan i upna, sandan leh paiziate a gen nuam ka hihi. Christian biakna i gam-ah hong tun mahun in, i pu leh pate kithoihna, biakna leh sandante a kisapna munte bek ah i tak lang ding hi. Tu hun laitak a i gam a om biakna tuamtuam a hi, Buddhism, Islam leh Laipian biaknate bulphuh in lai gelh hilo ka hih manin tua biaknate tawh kituaklo thu a om leh zong theihsiamna i kingen hi. Christian biakna sung mahmah ah zong tangthu kicingin kigen zolo ding a hih manin leh pawlpi khatpeuh, mimal sandan khatpeuh a bukim in kisut zolo ding-a, upzia sanzia kibatlohna a om leh zong ki maisak ni. Mimal muhna bek bulphuh a kigelh hi a, pawlpi khat i upna laigil kibulphuh hilo hi. Christian biakna sungah thu upna, sandan leh a nungta Pasian maipha zonnate a hunhun in kikhek toto a hihna thu i taklat nopna le i gen nop bulpi hi zaw hi.

Christian upna i san cil lai hun a Zomite nuntakzia:

Mangkang gamkek kumpi in leitung thu vaitawh thuneihna khangkhan in i tenna Zogam hong uk hun takciangin leitung ki-ukna bek hilo in a mau upna thu, a nungta Pasian thu upna (Christianity) hong pua lut uhhi. Leitung thahatna tawh a sikna ciangciang uah, Pasian thu hilh ding sangmangte (Missionaries) hong tohpih pahpah uhhi. Zogam zong Mangkang gamkekte ukna nuai ah i om khit tak ciangin Pasian thupuak ding sangmangte hong tung pah uhhi. Tua hun laitak in Zomite in biakna kician taktak neilo i hih manin Pasian thupen minam dangte tawh tehkak in san hamsa i sa kei hi. (Biakna kician taktak neilo ka cihna a hangin, Zomite pen pu-sa pa-sa le ngeina tawh dawi thoihna bek a nei hihang a, dawite khut sung pan suahtakna ding (or) hong honkhia thei ding biakna neilo hihang. Dawite i lungkim sak leh bek hong bawlsia lo ding uh hi cih upna tawh dawi a thoih minam i hihi.)
Tua hunlai in i Zomite i khotang nuntakzia (social life) a hi, gualnopna, dahna leh vai khat peuhpeuh ah zu le sa tawh kipelh theilo minam i hihi. Zu leh sa pen nupi, papi leh mi khempeuh in ne in, dawn lel hi. Siatna bangin kimu lo a, lawm le gual kikholhna, zin le leng dona in kinei hi. Innsung vai, tanau sungvai khatpeuh ah zu leh sa ki ne, kidawn a, khuasung vai khatpeuh ah zu leh sa kihawm den hi. Mi khempeuh i zat kim a hih manin zu leh sa tawh kidiahna pen mihingte mawhna in kimu lo hi. Zu kham sa kham a omna pen mawhna leh khialhna in ki mulo in ki-itna lahna, gual tung tuanna bangin ki mu zaw hi.
Gal-aih, sa aih, tang le mim aih hun a hizongin, gualnopna bawl hun leh dahna kahna hunte-ah Zomite in lamsaina tawh zu le sa na zangin hun na bawl uhhi. A gualnopna leh gual tungtuanna lahna in lam in diang uhhi. A lungdam mite lungdam pihna lahna, a dahmite dahpihna lahna in lamna dianna na nei uhhi. Lungnopna, gualzawhna hun ah lam dan leh lam zia a tuam in na nei uha, a min zong " tong a hi kei leh aii"  ci'n na min vawh uhhi. Dahna leh lunglen hun a lamdan /tawndan a tuam in na nei leuleu uh a, a min zong " silap/ minsialna" ci'n na min vawh uhhi. Tua zia le tongte pen tuhun ciangin Zo ngeina hong suak a, biakna tawh kizom khalo bangin kikoih theita hi. A hizongin i biakna leh biakpiak zia hong kikhek toh hangin i ngeina leh paizia pawlkhat pen kinu sia thei taktak lo a, a zatdan namtuam (different forms) in kizang to suak tuak hi. (Gentehna in zu le sa tawh i kidiah hun lai in pu/pi zukholhna, mo ki pina munte ah zu takpi mah tawh vai kihawm a tu hunciangin zu zang nawnlo in niangtui leh moh tawh kikhek khek ta hi. Pu/pi zu kholh pen a kizang to suak veve hi.)
Ngeina khat nei a, a nungta sa Zomi te sungah biakna dang khat a hi Christian biakna hong tun tak ciangin biakna thak a sang mite leh a sanglo mite kikal ah kilamna na khat teitei a om ding kisam hi. Kilamna om kei leh a lui leh a thak pen a kibangden suak ding a hih manin Sangmang masate in zong Christian biakna a um mite nuntak zia ding (or) khotang nuntakna (social life) ding pen a omsa a lui lak pan in khenkhiat uh sak uhhi. Tua a hih manin Sangmang masate thuhilhna a sang thei a Christian biakna a um mite pen: 1) zu le sa tawh kidiahna pan pusuak ding/ zu le sa nekna tawp san ding, 2) Tong leh aihna leh silap minsialna te tawp san ding cih bangin Christian a umlo mite tawh kilamdan ding na gel uhhi. Tua bang mite pen ngeina lui leh biakna lui panin a piangthak masate ahih manun, tua hun lai pau in "Tapidaw" te na kici uhhi. Thu um mite leh thu um lo mite (or) Christian upna a zui leh a zuilo mite kilam danna ding deihna masa pen a hihi. Laisingtho sungah Sawltak Paul in Korinth pawlpi te tungah a thuhilhna om bangin thu um leh thu umlo pen kibang theilo ding cih bulphuna khat zong a hihi. (2 Korin 6:16). Lamkhat pan in gen leng piangthak mite pen a piangthak lo mite bangin nungta lo ding, a piang thaklo mite tawh hakkol pua khawmlo ding cihna a hihi. Kilam danna om kei leh "buh kung leh taham kung" kikhen tel theilo ding cihna hi a, nuntakna kikhelna lahna a hihi. Tua hangin Christian biakna a sang masa " Tapidaw" te pen u leh nau sung, khua sung a ngeina banga kizang zu leh sa tawh kidiah theih nawnlo a hih manin sanggam melmak bangin mite'n na koih ngei uhhi. Nopna dahna a kizang ngeinate tawh kipelh ta uh a hih manin mite muhna ah daipam mi tanlawh uhhi.

Chriatian biakna sung pan mah ki lamdanna

I gam-ah Sangmang masa te'n "Piangthak leh Pianglui-(Tapidaw leh Tapidaw a hilo mite)" kilamna a om kul hi, cih siksan in hong pattahna uh a hih manin Christian upna a zui Zomite sungah zong hih thu mah meilet leh paipih in kinei hi. Zomi sung pan a piang Christian thuhilh Sia (preacher) zong kibehlap semsem a, Sangmang masate hong hilh khit zawhloh thu hoih tampi ki mu khia toto hi. Tapidaw mite nuntak zia ding leh biak piakzia ding a kilawm zaw, a hoih zaw tampi ki mu khia toto hi. Tapidaw a suak khin sa vive sung pan in zong a um zaw, a piangthak zaw ding utna lungsim hong kitawh toto hi. Tapidaw (Thu um mi) khat na hih leh mi dangte tawh kibang lo ding, (midangte a tut leh nang na ding kul hi) cih bangin kihilhna hong lian semsem hi.
Tapidaw masate in Pasian sungah pianthakna a ngah khit ciang un, Zo ngeina luite nusia in nuntakna thak tawh nuntak ding a khensat khin mite a hi uhi. A hi zongin Tapidaw a suak khinsa mite nuntakzia, biakpiak zia pen paidan ngeina hi, (Mosi thukham bang hi) Pasian upna tawh hilo hi cih bangin thuhilhna hong thahat mahmah hi. Thu um mite pen thu umlo mite tawh kilam danna nei ding cih Sangmang masate hong pattah thuguipi mah a kizui suaksuak a hihi. Christian biakna hong tun cil lai a i khotang nuntakna zia (social life) leh Pasian thu i san khit i khotang nuntakzia kibang nawnlo hi mah leh thu um thak mite in kilamdanna khat a bawl ding pen paidan khat mah in kizui suak hi. Tapidaw masate in zu leh sa tawh kidiah nawnlo, Pasian deihna bangin a nungta sa mite a hih manin ( Pasian sungah pianthakna a ngah manin nuntakna kikhel sa mite), thu hilhsia thakte a dingin biakpiak zia leh paizia tuampi khat tawh pailoh pha mawh hi. (Leitung ah zong ideology thak in mun a ngahna dingin ideology lui pen i langdo leh a hoihlohna gen kul hamtang hi). Tua a hihmanin thuhilh sia thakte in zong Tapidawte biak piakzia luite a hoih lohna a gen loh pha mawh a, a langpan uh a kul a hihi. Tua hangin Sangmang masate thuhilhna pan Pasian thu a um, a sang leh a nuntak pih mite pen "piangluite" cih min vawh uh a, paizia thak a zuite pen " piakthakte" cih min kivawh hi. Mikhempeuh in a lui sangin a thak kideih zaw hi cih ngimna zong a hi kawmkawm hi. Topa Zeisu honpa leh gumpa in sang a, Jesu nung zuihna ah a mau pumpi nuntakna tawh Pasian deih bang a nungta mite pen thukham zuihna leh gum khiatna ngahlo bangin kona ciang dong om ngei hi. Gupkhiatna thu a za khin leh a nuntak pih mite pen thukham sungah kidaih cip mite cih min vawhna uhhi.
Ngeina, paidan leh ngaihsutna lui panin a thak ah i pai sawm takteh, "a lui leh a thak pen ki tattuah (crash)" den mah a hihi. Tua banah a lui pen a thak tawh laih zawhna dingin a lui hoihlohna te pulak ding a ngeina mah a hihi. A lui hoih lohna i pulak zawh zahzah, a thak pen mite in a sang thei ding hi bek hi. A langkhat lam panin en kik leng mite in a thak pen kisang thei pah lo in, kona tawh kigen thei hi. Ngeina, paidah leh ngaihsutna lui pan in a thak pen san hamsa kisa mahmah a hih manin pawlkhat in siatna bawl mite leh paikhialhna ci in langpan uhhi. A taktak in bel a lui khempeuh zong sia kimlo a, a thak khempeuh zong hoih pen leh khantohna hi kim tuan lo hi.
Lawki (thu-umlo) mite leh Tapidaw ( thu-um mite) sungah kilamdanna a om ding pen a thupi leh a kisam pen a hih manin Pasian thu gen masate in tua bangin ngeina, paidan luite nusia in na tuam om zo uhhi. Jesu nungzui mite pen a zuilo mite tawh kilamdanna, kibat lohna nei ding cih hi pipen hi. A nungta Pasian thu i zuih zawh kum zabi lang ( half century) a hong val takteh, Pasian um vive kisuak a hih manin Pasian thu zalo leh Pasian thu sungah kibual lo mi tawm ta hi. Mi khempeuh pen i nuntak zia kibang kim ta a hih manin Lawki leh Tapidaw kilamdan na dingin, a kikhen theihna hong tawm mahmah ta hi. ( Mi a tamzaw Tapidaw hi ta a hih manin Lawki hun lai a kizang kithoihna leh zu le sa te kinu sia vek ta a hih manin ki tuam muhna ding mun tawmta hi). Hun khat lai a, a thak suah mahmah ( Lawki pan Tapidaw i suah cil lai a) biak piakzia zong ngeina pai leh paidan lui hong suak ta hi.
Mihingte lungsim ah "gual tungtuan" utna nei den i hih bangin, " Tapidaw sung mahmah ah zong kilamdanna, tungtuan tuamna" leh mite tawh kibatloh deuhna khat a om ding pen Tapidaw ( Thu-ummi) te sungah hong thahat mahmah hi. Tua a hihman in a nungta Pasian maipha i zonna i etkik ciangin, Lawki pan Tapidaw suahcil lai hunin nipi ni ( Sunday) na tang uh a, biak piakna na nei uhhi. Lawki leh Tapidaw te kilamdanna khat a hihi. Tapidaw vive i suah khit tak ciangin dai dide a biak piakna pen khut beng, khuangtumna leh a ging thei tuamtuam tawh biakpiakna neihna tawh kilamna khat kibawl kik hi. Tua pan in lamna dianna tawh kizom to suak hi. Lamna dianna pan in tuhun ciangin kilum khukna, kipum peina cih bangin biakpiak zia a kilam dang theithei dingin kibawl toto hi. Hihte khempeuh pen mihingte lungsim pan a kipan " tungtuan zawkna" ut man hi a, " thu umlo mite sungah kei thu um mi hi ing; thu-ummi dangte sangin kei pen a um zaw hi ing", cih lah khiat utna pan vive a hihi. A tom in cileng, " kilam danna" khat teitei neih ding utna lungsim a hihi.

Christian biakna leh upna sung pan piankhialhna

Mi pawlkhatte a dingin piangkhial cih kammal i kizak ciangin " kammal khum" hilo a hih manin zak nop hetlo ding hi. A hizongin mimal ko bawlna hilo a, paidan ngeina leh sandan up dante a gen ut ka hih manin kisuanna ka omlo hi. Christian biakna pen upna bulphuh biakna a hih manin upna kip mahmah thupi pen hi. Tua upna pen mite gen a sanna ciang bek tawh theihna hilo ding a, mimal mahmah in kimai tuahna (experience) neih ngiat ding kisam a hihi. Theihna pan in upna piang a, upna pan in mimal mahmah in kimai tuahna ( experience) kingah a hihi.
Tua a hih manin mimal mahmah a upna leh Jesu tawh kituah khakna taktak omlo pi a Tapidaw ( thu-um mite) banga nuntak sawmna pen hamsa mahmah a, zong a mawkna pi a hihi. Tapidawte khekhap i zui a, Nipi ni ( Sunday) ni tangin, i kikhawm phial zongin Jesu upna leh mimal tawh kituahkhakna i neih kei leh Thu-um mite paidan, ngeina ( thukham) te a zuizui i hihi. Tua ban-ah Thu-ummite paidan ngeinnate a hi, tui phumna leh nekkhawm nekna te i zang zongin Pasian upna neilo in, Jesu tawh kimai tuahna taktak i neih kei leh piankhialhna khat a hihi. Kum cin man a Christian ngeina leh paidan kizuih sakna, lawm le gual mite mai ah maizum ding lau man a Christian ngeina leh paidan zuihna leh sihna hun a hanmuan vai ding ciang tawh Christian ngeina leh upna zuih pen piankhialhna pi khat a hihi. Pasian in mihingte a lungtang a deih a hih manin i upna le muanna a MAH i piak ding a hong ngen a hihi. Thu ummi te zuih dingte zuihna ciang bek tawh Pasian lungkim zolo hi. A kimu thei gamtatna leh luhekna tawh Pasian maipha kingah zolo hi. A MAH tawh ki maituah masa in tua khit teh Pasian tate bang a nuntakna pen hamsa lo leh lampi man a hihi.
Mite muhna ah "Pasian thu-um taktak ei" cih theihna dingin Thu-ummite gamtatna sangin a khengval leh a sukzaw a gamtatna zong piankhialhna khat mah hi veve hi. Mite in an ni khat a tan leh " ken ni thum tang ning" cih bangin lungsim neihna leh dembawlna pen siangtho lo hi. Mi pawlkhatte bangin mimal in Pasian upna leh Jesu tawh kimai tuahna a ngah ma hun in Christian paidan leh ngeina te zuizui khin a hih manin, a mau mahmah in a Pasian tawh a kimai tuah ( experience) ciangin a beisa Christian paidan leh ngeina pen Lawki vai cih bangin gensia kha uhhi. Leitung ah Pasian mi zat mahmah mite laphuahte, mi tampi pianthakna ding leh Pasian tawh a kimuhna ding a kisa late khong pen "Pasian vai kei/ Pian thak vai kei" ci'n ko dikdek thei mawk uhhi. Tua bek hilo in, tua bang la kisakna a kikhawm mite, tua bang la a sa mite pen Pasian a umlo te zah in koih mawk thei uhhi. Pasian zat late a sa lo nawnlo leh Pasian thu um mite paidan ngeina te a zui utnawnlo mite pen Pasian kiang pan lampialna hi a, piankhialhna taktak khat zong a hihi. Pawlkhatte leuleu in a mau zat bangbang a zang theilo mite pen neu muh in Pasian thu umlo bangin koihna zong piankhialhna khat hi veve hi.

Thu khupna

Ngeina lui pan ngeina thak ah, ngaihsutna lui pan ngaihsutna thak ah, biakna lui pan biakna thak ah mihingte a kikhel ciangin a lui le a thak kikal ah kitattuahna (crash) om den hi. A thak pen mite'n kizang zo pah lo thei hi. A thak a zang masate " ei dan/ngeina hi kei" cih bangin ki gim neih kha hi. Tapidaw masate zong Lawki pan a pianthak tak uh ciangin Zomite' Zo ngeina/biakna hi kei cih tawh ko siat leh bawlsiat na thuak uhhi. A lui ( Lawki) te in i ngeina leh biakna kisia dinghi ci'n na langdo uhhi. A hi zongin biakna thak a hoih zawkna a kimuh tohtoh ciangin Zomi a tam zaw in ki zuita hi. Tua bangin Tapidaw sungah zong paidan/ngeina lui pan ngeina thak a kilaih ding ciangin a lui mah hoih zaw a ci om a, a thak mah khantoh huai zaw a ci om te kikal ah kitel khialna tampi om hi. Tuhun ciangin a hoih zaw ding a thakthak tawh kipuah toto in damdam in mi a tamzaw in sang thei ta hi.
I pu le pa te'n i paunak sungah " a lui khempeuh sia kimlo a, a thak khempeuh hoih khinlo hi" a cih bangun, i zat ngei sa a lui khempeuh phiat siang vilvel ding leh a thak bek a zang ding cih sandan zong man khinlo hi. Thu um mite paidan leh ngeina pen thu umlo mite'n a zuih hangin  thu-umte'n zuih loh ding cih hi hetlo hi. Thu umlo mite'n Pasian phatna la a sak uh pen " mawhna/khialhna baang hi" ci'n thu um mite'n sak nawnloh ding hilo hi. A thak a zui mite in a lui a zang lai mite pen "siatna zui mite" cih bangin min vawh ding zong hi tuanlo hi. A lui a zang mite in zong a thak a zui mite pen " lam khial hi" cih loh ding ahihi. A lui sungah zong a hoih leh a manpha mahmah tampi a om theih bangin a thak sungah zong a nuam zaw leh a siangtho zaw tampi mah om thei veve hi.
July 10, 2017