Teek leh Mo ( Innkuan sung kisan siamlohna)

Tual Khan Suan

Teek leh Mo kikal a kisan siamlohna, a hih kei leh kithutuah lohna a piang thei zel pen Zomi numei sung leh Zomi innsung bek thu piang thei hilo hi. Minam dangte sungah zong om lua hi. Nitumna lam gam (Western countries) mite innkuan sungah zong nak om lua a hih manin, tua bang thu a pian loh theihna dingin kidal kholhna in teek leh mote innsung khat ah tenkhop loh ding gel uhhi. A tate un zi leh pasal a neih ciangin inn tuan sak pahpah uhhi. Teek i cihte zong hun khat lai a mo thak ngei vive hi uh a, tu laitak a mothak i cihte zong hun khat ciang a teek sem ding vive a hihi. Tua a hih manin “Teek le Mo” kikal a kisan siamlohna pen a piang thei thu a hih sam hangin a piang lo dingin zong kidal kholh theih hi. Tua hi a, teek leh mo kikal thu pen, thudang khat in a gen hi leng “ A masa leh a nunung” panmun ( position) lakna kikal a om thu hi, ci leng zong kici thei hi.


Zomite in Innkuan thupi sa in a masa  pen koih (family first) i hih manin innkuan phut khin, zi leh pasal a kinei sa pen a kitapkhap lohna ding tup masak in i nei tawntung hi. Innkuan khat sungah zi le pasal nei thak a om ciangin zong inntuan dingte ( innluah lo ding) a hih leh zong suan leh khak a tawi ma hun dong un inn kituan sak utlo hi. A deihna in inntum lo tuam nei khinsa nupa khat in suan leh khak, ta leh nau nei kei kha leh innkuan a kiploh khak ding lung himawh man a hihi. Tua a hih manin innkuan khat sungah mo nih leh thum bang om khawm uha, tek leh mo kikal, mo leh mo kikal kizopna a cidam mahmah ding kisam hi.

Innkuan sungah Teek leh Mo kikaal kilem in kizopna a hoih leh innkuan sung pen vangam malep bangin leitungah nopsakna om a, thu hoihlo lam in luang kha vanglak leh innkuan kitapkhapna dong a piang thei thu a hihi. A diak in i Zomi sungah Teek leh Mo kizopna in innkuan sung nopna ding leh innkuan sung siatna ding a khensat thei a thau zangno a hihi. A hi zongin kisan siamlohna pen a kidal kholh thei thu hi a, a pianlohna dingin zong vai kihawm thei thu ahihi. Zomite sungah hih thupen kithupi sim a hih manin i pu le pite’n zong teek le mo kikal kizopna a hoihna na ding  thu gel in na sem uh a, deih loh pen in kisiatna a om leh zong vensakna ding lampi na zong uhhi.

Teek leh mo kikal kisan siamlohna a hang tampi om thei hi. Thu neuno hang khatpeuh pan kipan thu lianpi khat zong suak thei hi. Kisan siamlohna a om khit tak teh, kilem kikna a pian zawh kei leh innkuan sung kikhenna piang sak hi. Teek leh mo kikal kilem lohna hangin innkuan kitam kham zong a beisa hun panin tampi om khin a, zong omlai kha ding hi. Siatna kideih masa hilo na pi’n, siatna kipelh zolo thei hi.

Teek leh mo kikal a kitel siamlohna hang a piang thusia pen a deih masa omlo na pi hangin, a pian khitteh a mawh ding kuamah ut tuanlo kawikawi hi. A khial masa min puak ding kuamah ut lo tekna pi’n, lungkimlohna a gen masa zaw hih ding kitel kha thei hi. Thu pawlkhat ah a teek nu in gitloh pan masa a hih manin a mote in a thuak zawh nawnlohna hang zong hi ding hi. Thu pawlkhat leuleu ah, a mote in a teekte tungah gitloh pan masa a hih manin a teekte’n zong thuak zo nawnlo a hihman zong hithei veve hi. Bangbang a hi zongin kilem lohna a pian khit takteh a tawng masa in pang in, a hihkeileh a thuak lam in pang taleh, kido tuak a hih manun, kua cinghzaw a, kua gilo zaw cih theih thu hinawnlo hi. Cit ding kituh lo limlim a hih manun, a kilemlo hi zaw hi. A pian khit takteh ki imcip le kinu sia theilo a hih manin a piang thu pen vensak ding lo ngal lampi om nawnlo hi.  

Innkuan i cih pen nu le pa makai a, ta leh nau ( suan leh khak) a om ciangin innkuan khat in kiseh hi. Ta leh naute pen nu leh pa tungtawn a Pasian hong piak gil a goutahn (inherit) thupha a hihi. Nu leh pa in innkuan sung makaihzia, vaihawm zia ding a mau deih bangtek in gel thei uhhi. (Veng leh pam in sawl ngawh theilo hi.) Innkuan khat a om na dinga, a phungpi masa nu leh pa pen a thu nei pen a hih manin a mau thu pen tua innkuan sunga om mite in a man ding leh a zuih pel mawh ding a hihi. Tua innkuan sung pan in a khang khia suan leh khakte in zi leh pasal a hong neih tak ciangun, tua innkuan sunga lut ding mite in a omsa innkuan sung vaihawmna, ki-ukna pen a thukim sa, a sangthei sa ahih ding thupi hi. Tapate in zi a lak uh ciangin, a zite un a pasalte innkuan sung kima kaih zia, vaihawm zia pen a zuih dinguh kilawm hi. A mau ( a nunglam) innkuan sung kima kaih zia, vaihawm zia a ken loh ding uh hoih a, a manawh lamte innkuan sung a lutangpite thu a zuih dinguh a hihi. Mo pawlkhat in a mau ( a nunglamte) innkuan sung makaih zia, vaihawm zia nusia utlo in, a manawhna lam uah kengin, a zat sawm uh ciangin a om sa vaihawm zia tawh ki phukha (crash) thei a hih man in kisan siamlohna leh buaina piang thei hi.

Mimal khat simin ei mailam nuntakna ding deihtelna i neih theih bangin innkuan khatsim in zong veng leh pam (innkuan dangte) deepkhumna (influence) omlo in a mau innkuan sung vai ding a hawm thei a hihi. Tua a omsa innkuan sunga innteek masate ( nu le pa) pen tua innkuan a dingin vaihawmna ah thu nei pen a hih manin a mau thunuai ( vaihawmna) a deihlo mi ( hih mun ah mo nu) in tua innkuan sungah lut loh ding tel theihna nei uhhi. Lut ding a tel leh zong a om sa innkuan sung vaihawmna a zuih ding pen nate thu paidan thudik a hihi. A mi (a pasal) deihna pi’n a innkuan sung vaihawmna nei mite thu ( nu le pa) deih lohna pen a innteek a om mite khialhna hilo a, a mo thak kik mo nu i deihtel khialhna hi zaw hi. Lamkhat pen cileng a mo nu i gitlohna a hihi. A teekte’n simmawhna in sang a hih manin tua innkuan sung ah kisiatna piang hi.

Innkuan sungah a lut thak monu in a manawh lamte (pasal lamte) innkuan sungah khantohna, hoihzawkna a om ding deihna tawh kikhekna (change) a bawl hi’ng, ci mai thei hi. Kikhekna a om ciangin kilamdanna a om hi cih pen a man mah hi. A hizongin kikhekna pen innkuan sungah thu neih utluatna, ukna deih luatna hang zong hi thei hi. Tua kikhekna pen a om sa inntek nu le pa in a san zawh ding thupi hi. A san zawh kei uh leh buaina om den ding hi. A omsa nu leh pa in a mau deih dan in innkuan a lam leh a vaihawm uh a hih lam phawk sak kul hi. Innkuan sung a om masa nu leh pa i lamsa teng tuatcil sak a, nawlkhinna pen a nu leh pa in san hamsa sa hi. Tua a hih manin hih bangin thu leh la kituak lo a om tak ciangin i Zo ngeina ah zong a om sa innsung buaisaksak lohna ding deihna tawh innkuan sung a nu leh pa lah khasia lo dingin nupa thakte inntuan sak uhhi. Innkuan thak suangin a mau deihna in vaihawm le uh tua buaina venna ding lampi hoih khat a hihi. Hih bang buaina vensakna pen a hoih pen a hihi. “Tui nak khuat masa” or Inn tang masa te’n deih a, a bawl sa uh siatsak, kheksak ding hanciamna pen a hoihlo gamtatna a hih banah, kilawmlo hi. A omsa mite vaihawmna (Ma nawhna a nu le pa vaihawmna) i san zawh kei leh inn tuam lo tuam sat a, ei mah in ei deihna bang a vaihawm ding pen buaina venna khat ding kongvang hoih khat ahihi.

Mo thak nu in a teekte i innkuan sung kimakaih zia, vaihawm zia san zawhloh manin kisan siamlohna pan a piang thu pen inn thak lo thak suangin inn tuanna tawh kiveng sak thei hi. Tua thu a hilo, innkuan a suang masa nu leh pa (teekte nupa) kikal ah kitel khialhna a om ciangin zong innsung buaina om thei hi. Teekte nupa kikal a buaina om thu pen teek leh mo kikal a om thu buai sangin nasia zaw thei hi. A kilam sa innkuan sung kitam zan thei hi. Bang hang hiam cih leh, a maute gel lung kituak ngei a, a lam khop uh a hih manin inn tuanna ciang tawh veng zolo hi. Innkuan kikhenna suak hi. A teek leh a mothak kikal thu hilo a, “deih khawm tuak a,” a lam khop uh innkuan pen a pusuak zaw ding om tuanlo hi. Nu leh pa kikal hanga thubuai pan innkuan kikhenna a pian tak ciangin zi neithak mite’ inntuan bang hi lo a, vai sai ding tampi om hi. Khanglui te in zong innkuan kikhenna pen na zangkhai ngaihsut hetlo uh a, “mak man” a kipan in neih sa lam sa, sep khop khol khop vante bang cih ding cih dong ciang thu na gel uhhi. A sia huai mahmah thu in nu le pa kikal ah kithu kim zawhlohna a om ciangin a pualam thunei mi khatpeuh thu khensat sak kul thei hi. A tawpna ah kumpi thunei mite maiah thu khensatna dong neih kul thei hi. A deih huai masa hetlo a hih hangin buaina a om khitteh vensak kul a hih manin buaina venna ding a hoih pen zong hi kawikawi hi.

Innkuan pen Pasian in mihingte tungah a hong piak thupha khat hi a, tua thupha i zatna ah khat veivei buaina tawh kipelh theilo hi. Pasian phuhsa innkuan hi mah leh, siatna in hong nawk kha thei zel hi. Tua siatna a piang sak thei thu nampi nihte:- 1) Teek leh mo kikal kisan siamloh man a buaina leh 2) Nu le pa ( Teekte kikal) a kisan siamloh man a buaina pen innsung ah a deih kuamah omlo na pi’n, innkuan pawlkhat in tuak kha veve hi. Teek leh mo kikal a kisan siamlohna hang buaina pen “mo in a teek te innkuan sung ki makaihna leh vaihawm zia zui ning” ci a, a lut kimlai a zuih zawh kei leh “ a teek te innsung va tawktawk, nawknawk selo in” inntuan khia le uh buaina veng thei hi. Hih thu-ah inntuan khiatna tawh buaina vensakna pen a thu dik leh thu tang pen suak hi. A hizongin teekte nupa kikal a kisan siamlohna hang a buaina leuleu pen “inn tum lo tum” a suang khawm tuak a hih manin inntuanna tawh veng zo nanwlo hi. Innkuan kiphel khapna a hih manin neih leh lamh, gou leh gamh dongah huam kha a, nu leh pa kikal ah kithukimna tawh vaihawmna a om zawh kei leh thu saupi suak thei hi. Mihing in a ma ngah ding a kilawm (share) pen ngah ding lunggulh a hih manin lungsim kituak a vaihawmna mah a hoih pen a hihi. Pasian phuhsa innkuan sung pen siatna in a nawk ciangin a thu pianzia tawh kizui in a hoih pen dingin buaina ven sak ding thupi penpen ahihi.

Date: April 12, 2019