Upna hanga sihna thuak mite-  [ Milada Horakova- 1901-1950]

Upna hanga sihna thuak mite-  [ Milada Horakova- 1901-1950]

“Ka nuntakna huu ka san laiteng, na lungnopna dingin thu ka ngen ding hi (Until my last breath, I shall pray for your happiness, my dear child)”

Hih kammal in a upna hang a, khailupna a thuak Milada Horakova in kum (16) a cingpan a tanu Jana tungah a kikhailup ma ding nitak a, a gelh laikhak sung a kammal khat a hihi. Milada Horakova pen Czechoslovakia gam ah mihing nuntakna nopsakna ding, mihing hihna nuai-ah numei le Pasal tanh kikimna ding leh Democracy paizia tawh ki-ukna ngahna ding a sep manin Communist Party in June 27,1950 ni, zingsang nai 5:35am hun lian in Prague khuapi sungah om Pankrac Thong (prison) huang sungah khau tawh khailum uhhi.

Milada Korakova pen December 25, 1901 kum in Prague khuapi ah suak hi. Leitung galpi khatna hang a kisia Czechoslovakia gam puahkik, gam lamkik na dingin mapang in na sem hi. 1926 kum in Prague’s Charles University pan in Law Degree ngah hi. 1927 kum in a pasal, Bahuslav Horak tawh kiteng uh a, Jana minpua tanu khat 1933 kum in nei uhhi.  Czechoslovak Red Cross kipawlna sung pan a hizongin, Czech’s National Women’s Council kipawlna pan a hizongin a mau gamsung ah mipi a ding na sem a, Europe gamsungah zong Czech gam numei kipawlna aitangin khualzin in hilhna (lecture) nei kawikawi hi. Law Degree a ngah khit ciangin Prague City Council ah na sem a, numeite in pasalte tawh hamphatna kikim ngah theihna ding thukhun (law) bawl theihna ding makaih in thu sung hi. (Gentehna in na sep kibang ah numeite in zong Pasalte thaman ngahzah ngah theihna ding cihte pawl hi). 1929 kum in Nazi langpang Czechoslovak National Socialist Party ah lut hi. German gam a Nazi kumpi bawlsiatna hang a galtai (refugees) te huhna piakna ah nakpi tak in mapang hi.
Leitung galpi nihna sungah 1940 kum ciangin Germany gam a Nazi kumpi thukan palik Gestapo te’n a nupa un man uhhi. Milada Horakova in Prague khuapi sunga Gestapo ukna nuai-a thong sungah kum nih sung om hi. German thukan Palik Gestapo te’n bawlsiatna tuamtuam zangin mawhzon in thu a sit hangun khial sak zolo uh hi. (Thu sitna a neih hangun thu sit khia zolo uhhi). 1942 kum ciangin Milada pen Terezin Concentration Camp (Lai taksakna phualpi) ah kipuak a, gawtna leh haksatna tampi tawh kipia hi. 1944 kum ciangin mawhna lianpi mu ta kei leh, thah ding thu thukhensatna (death sentence) kipia hi. A hizongin kamphatna tawh, tua kum mah October kha in a thu (case) kisitkik a, thukhen zum in thahna ding pan in kum (8) sung thong kiatsak dingin khiapsak bilbel hi. Thong a kiat sungin leitung galpi nihna American te’n a zawh tak ciangin German khutnuai a upna thu zui a nasepna hang a thong kia mite a kisuak tak sakna sungah a mah zong kihel hi. Tua laitak in amah pen German gamsung Lai taksakna Phualpi (Concentration Camp) a om a hihi. Milada pen thong sung pan a suah tak ciangin Galpi sunga Nazi kumpi a langpanna nasepna hangin President Eduard Benes Award kipia hi.
1945 kum Leitung galpi nihna a bei ciangin Milada Horakova in minam leh gam a ding nasepna maban zomkik a, tua hunlai tak a Czechoslovakia gam President Eduard Benes i zolna tawh National Socialist Party ah lut in Member of Parliament (MP) panmun ah 1946 kum in telna ngah hi. A mau gamah Communist a thahat semsem ciangin Milada in Soviet Union Makaipi Joseph Stalin langpan zawhna dingin nitumna lam gamte tawh kipawl kul a hihna mu in nasem hi. Communist in gamsung ah thuneihna sutkhia (coup) ding mukhol a hih manin President Benes a thapia leh panpih dingin lungphona mipite makaih hi. Communist makaite muhna ah Milada pen a mau gelna leh sep sawpna a mukhol leh lam a khak a hih manin gal in nei uhhi. A mah in Communist kumpi hoihlohna, gam mipite thuak ding leh a phutkhak dinguh gentheihna tampi mukhol a hih manin a gam leh gam mite it luat manin mipite a ding a hoih zaw ding a gel/a sem a hihi. ( Mi gilote in a mau sep ut khat a sep zawhna dingun, mipi a ding na hoihzaw a sem kimlai mihoih pawlkhat pen paulap tuamtuam zongin “gam leh minam a ding siatna bawl hi, kipawlna a ding siatna piangsak hi” cih bangin mawhzawn tawntung uhhi. Communist in zong a mau angsung ding bek a khualna uh a mu leh a langpan Malida zong a mawhna ding zonguh a, pualap tuamtuam tawh mawhsak uhhi.)  A hizongin September 27, 1949 ni in Czechoslovakia gam i thukan Palik (Secret Police) a hi, (StB) in a zum (office) sung pan vaman uhhi. A mawhmatna uh pen Communist party kumpi langdo leh siatna ding, gambup tungah ciampel in kumpi hep khiatna ding mapang hi ci’n a mawhmat uh a hihi.
Communist kumpi Thong sungah lungsim leh pumpi nasakna dingin gawtna namkim thuak hi. Communist palik te’n thu a sit uh ciang in mawhmatna ding thu kician mu zolo uh himah tase leh, “mawhna khat peuh phuak tawm in mawh mah hi”, cih teitei dingin gel uhhi. “Ka mawh mah hi, Democracy paizia man tak a kitel Communist kumpi hep khiatna ding ka han ciam mah hi” cihna lai tungah suaikai dingin thagum zang in sawl uhhi. Tua hun lai tak a, thong inn sunga a om pih mite zangin zol uh a, “suak a kaih theih theihna ding” in hu (pressure) pia uhhi. (Upna leh thupaipi – Principles nei a nasem mite zong, haksatna taktak a om ciangin a kim leh kiang a om mite na ngawnin a maban tawpsan dingin zol thei hi. Haksatna tuah taktak hun ciangin a tawp dong a ding ngamlo mite hangin thudik in gualzawhna ngahlo thei hi.)  A tawpna ah a manh’n zong bawlsiatnate thuak zo nawnlo a, tua lai tungah suai a kaih tak ciangin mipi mai ah thusitna (trial) May 31, 1950 ni in bawl pan uhhi.
Tua thu khenna ding thusitna mai a tun tak ciangin, thubawl sitni (Prosecutor) in, “Khial na kisa hiam?” ci’n a dot tak ciangin “Utlo pipi a nong piak lai tung uah, suai ka kaih mah khial kisa ing” ci’n dawng kik hi. “Democracy paizia mantak, suahtakna leh diktak a kikimna (fair justice) ka upna bel, khial kisa keng” a cih lai ciangin Communist gam-uk kumpite heh semsem uhhi. A hangin tua thusitna (trial) pen gambup a mite in thei uh a, gam kumpite hoih lohna kidawkna suak kik a hih man a hihi. Communist kumpi in a mawhna ding zong veve a hih manin khau tawh khailup a thah dingin thu khensat hi. Milada thahna ding thukhensatna pan a suahtak theihna dingin Leitung bup a mi minthang Elbert Einstein, Winston Churchill, Eleonor Roosvelt leh midang tampi in a nem zaw daan ( punishment) piak ding ngetna (Clemency Plea) a neih uh hangin Communist kumpi in sanglo in June 27, 1950 in khau tawh khailum in that veve uhhi. Milada in a sih dongin a upna leh a let thupaipi khahlo in a sihpih a hihi.
[Thagum leh thatang hatna, thauvui thautang septheihna zangin ukna leh vaihawmna nuai ah, mipi lau leh linglawng a, gawtna thuak ding utloh manin thu mang uh ahih manin a tamzaw in ukna neite thu/deihna zui hi. Thahatna tawh vai kihawmna mun ah mi a tamzaw pen a thahat lam ah pang uha, a thu ki-en nawnlo in a zozaw lam a pang mite hangin a tamzaw mite zong khialh hun om hi. Kumpi’ vauna hangin a tamzaw mite in thu tanglo leh thu diklo na ngawn a tang hi, a dik hi hong cisak thei uhhi. A tamzaw thu pen mipi mahmah in a mau utna leh deihna suakta tak a genna ahih kei leh thuman, thutang leh thudik kiselcip semsem zaw thei hi]
Milada Horakova i pasal Bahuslav Horak pen a zi a kimat zawh kha nih sung a mau gam sungah Communist kumpi kiang pan in kibu kawikawi a, tua khit ciangin USA gamah gambel in tai khia thei hi. A tanu, Jana pen tonpih theilo a hih manin a nuphal nu Vera in kem a, Communist kumpi in sang kah sak ding phallo a hih manin sang inn ah siamsin lo hi. 1968 kum ciangin Jana in a pa omna USA gamah pai in a pa tawh kimu kik thei pan uhhi.
Milada Horakova pen a kithah ciangin a kivuina hanmun leh mual kician takin a kitheiloh hangin 2000 kum tak ciangin Czechoslavakia gam Prague khuapi (Prague’s Vyšehrad Cemetery) hanmual ah a mualsuang ding kibawl sak hi. November 2006 kum ciangin Milada Horakova i tanu Jana in a nu tangin USA gam pan a kipia Truman-Reagan Medal of Freedom sang hi.
Upna leh thulet paipi zui a nasem Milada Horakova in a ma upna leh sanna tawh kituak lo thu a langpanna hangin bawlsiatna tampi thuak mah taleh, nung kinlo leh ciampel hetlo in a sih dong na sem suak hi. Mipi leh gam a ding a hoihzaw vaihawmna, thu hoih la hoih a muh pen khahlo in mipi suahtakna leh mipi kitangsapna ngahna ding gelna thu bulphuh in na sem hi. Gam leh mipi a ding hoihzaw a hih nak leh a nuntakna pia ngam hi. Thagum leh mi tamna zangin “a diklo pi dik hi, a manlo pi man hi, thu tanglo pi tang hi” cih tawh mawhsakna a thuak hangin lungkia lo in a tawp dong zui suak hi. Hun kikhel zel a hih manin mipi i mit a hong kihon ciangin a mah zahtakna kipia kik hi.

December 29, 2019